12-
در حقیقت نماز
سؤال
کرد که از نماز نزدیک تر بحق راهی هست؟ فرمود: هم نماز.
اما نماز این صورت تنها نیست، این قالب نمازست زیرا که این نماز را اوّلیست و آخریست و
هرچیز را که اوّل و آخری باشد آن قالب باشد، زیرا تکبیر اوّل نماز است و
سلام آخر
نمازست.
و همچنین شهادت آن نیست که بر
زبان می گویند
تنها، زیرا که آن را نیز اوّلی است و آخری. و هر چیز که در حرف و صوت
درآید و او
را اوّل و آخر باشد آن صورت و قالب باشد، جان آن بیچون باشد و بینهایت
باشد و او
را اوّل و آخر نبود.
آخر این نماز را انبیاء پیدا کرده اند. اکنون این نبی، که نماز را پیدا کرده است، چنین می گوید که:
- لِی مَعَ اللهِ وَقْتٌلَاَیَسَعُنِیْفِیْهِنَبِيٌ مُرْسَلٌ وَلَامَلَکٌ مُقَرَّبُ
(مرا با حق محفل انسی است که هیچ نبی و مرسل
و ملک و مقرب را بدان راه نیست - حدیث منسوب به پیامبر اکرم)
پس،
دانستیم که جان نماز این صورت تنها نیست، بلکه استغراقی است و بیهوشی است
که این
همه صورتها برون می ماند و آنجا نمی گنجد، جبرئیل نیز، که معنی محض
است، هم نمی
گنجد.
حکایتیست
از مولانا سلطان العلما قطب العالم بهاء الحق و الدین، قدس الله سره
العظیم، که
روزی اصحاب او را مستغرق یافتند، وقت نماز رسید بعضی مریدان آواز دادند
مولانا را،
که وقت نماز است. مولانا بگفته ایشان التفات نکرد. ایشان برخاستند و به
نماز مشغول
شدند، دو مرید موافقت شیخ کردند و به نماز نه استادند. یکی از آن مریدان
که در
نماز بود خواجگی نام، به چشم سرّ بوی عیان بنمودند که جمله اصحاب که در
نماز بودند
با امام، پشتشان به قبله بود و آن دو مرید که موافقت شیخ کرده بودند
رویشان به
قبله بود، زیرا که شیخ چون از ما و من بگذشت
و اویی او فنا شد و نماند و در نور حق مستهلک شد
که – مُوْتُوْا قَبْلَ اَنْ تَموْتَوْا (بمیر
قبل از مرگ – حدیث منسوب به پیامبر گرامی)- اکنون او نور حق شده است. و هرکه پشت به نور حق کند و روی به
دیوار آورد،
قطعا پشت به قبله کرده باشد، زیرا که او جان قبله بوده است. آخر
این خلق که
رو به کعبه می کنند [آخر آن کعبه را نبی ساخته است که] قبله گاه عالم شده
است ، پس
اگر او قبله باشد بطریق اولی، چون آن برای او قبله شده است.
مصطفی (صلوات الله علیه) یاری را
عتاب کرد که:
ترا خواندم چون نیامدی؟ گفت: به نماز مشغول بودم. گفت: آخر نه منت خواندم؟
شرح (استاد
قمشه ای)
- نماز
این صورت تنها نیست...، در نظر مولانا همۀ عبادات – از جمله نماز – را
جسمی
است و جانی، صورتی است و معنایی، ظاهری است و باطنی. جسم نماز همان آداب و
حرکات و
اذکار مخصوص است، و جان نماز یاد خدا و راز و نیاز با حق و ادراک حضور و
تکلم با
اوست، چنانکه اذکار نماز – ایاک نعبد و ایاک نستعین – حاکی از مقام حضور
است، و چنانکه
حق فرمود: نماز را به پای داربرای یاد من (طه – 14)، و نیز فرمود: هر آینه
یاد خدا
از همه برتر است (عنکبوت- 45)
چون
جان نماز عین نزدیکی و حضور است، هیچ راهی از آن به خدا نزدیکتر نیست – در
حالی که
جسم نماز ((قربة الی الله)) یعنی به عنوان وسیله و مقدمه ای برای وصول به
مقام قرب
صورت می گیرد. به همین دلیل، اگر از این وسیله برای نیل به مقصود دیگری
مانند جلب
نظر خلق و غیره بهره گیرند، نماز باطل است و گاه مستوجب عتاب قرآنی ((وای
بر نماز
گزاران!)) (ماعون -4) می گردد، که مقصود نماز دنیا طلبان و اهل سالوس و
ریاست.
مولانا در غزلی به این نکات اشاره کرده و جسم بی جان نماز
را مایۀ شرمساری دانسته است:
اگر نه روی دل اندر
برابرت دارم، من این
نماز حساب نماز نشمارم.
مرا غرض ز نماز آن بود که
پنهانی حدیث
درد فراق، تو با تو
بگذارم.
وگرنه، این چه نمازی بود که من، بی تو،
نشسته روی به محراب و دل به بازارم؟
از این نماز ریایی، چنان خجل شده ام
که در برابر رویت نظر نمی آرم.
در اینجا رباعی معروف خیام نیز تفسیر می شود که:
با تو به خرابات
اگر
گویم راز، به زانکه به محراب کنم بی تو نماز.
ای اول و
آخر خلقان
همه تو، خواهی
تو مرا بسوز و خواهی بگذار.
- لِی مَعَ
اللهِ ...: مرا با حق محفل انسی
است که هیچ نبی و مرسل و ملک و مقرب را بدان راه نیست.
(حدیث منسوب به پیامبر اکرم)
هرچند
محدثان و محققان سند این حدیث را نیافته اند، مضمون آن را مناسب شأن رسول
اکرم یافته
و انتساب سخن را به آن حضرت دور از حقیقت ندانسته اند. اما عرفای ما،
اغلب، این
سخن را بصراحت به پیامبر منسوب داشته و تأویل و تفسیر آن پرداخته اند.
مولانا، در
مثنوی، معنای حدیث را تعمیم داده و در بارۀ همه اولیای حق، برحسب مراتب،
صادق
دانسته است:
لی مع
الله وقت بود آن دم مرا: لا
یسع فیه نبیُ مجتبی.
- جبرئیل نیز که معنی محض است
نگنجد: جبرئیل، از دیدگاه مولانا، عقل کلی است که واسطه فیض در وحی
عام به
تمام موجودات و در وحی خاص به انبیاء است. و هر چند به هزاران صورت ظاهر
می شود،
اما در ذات معنی محض و مجرد از ماده است. با این همه چون به مرتبه عشق
نرسیده، از
حریم وصال محروم است و در خلوت خاص عاشقان راه ندارد – چنانکه در شب معراج
چون
محمد به اوج درخت سدرة المنتهی، که رمزی از کمال عقل و دانش است، رسید،
جبرئیل
دیگر از رفتن باز ماند:
چون گذشت احمد ز سدره مَرصَدش،
از مقام جبرئیل و از حدش،
گفت:
جبریلا، بپر اندر پیم.
گفت:
رو رو من حریف تو نیم.
گفت: جبریلا بپر، ای پرده سوز؛
من به اوج خود نرفتستم هنوز.
گفت: بیرون زین حد، ای خوش فر من، گر
برون پرم، بسوزد پر من.
و در پایان می افزاید:
جبرئیلا، گر شریفی ور عزیز، تو
نه ای پروانۀ این شمع، خیز.
(مثنوی)
(+) - مُوتُو اقَبلَ اَن تَمُوتُوا ...... حدیثی است
منسوب به پیامبر گرامی بدین مضمون: بمیر قبل از مرگ.
مولانا این حدیث رادر
مثنوی اینگونه تفسیر نموده است:
جان بسى
كندى و اندر پرده اى
ز انكه مردن اصل بد ناوردهاى
تا نميرى
نيست جان كندن تمام
بى كمال نردبان نايى به بام
نه چنان مرگى كه در گورى روى
مرگ
تبديلى كه در نورى روى
مرد بالغ گشت آن بچگى بمرد
روميى شد صبغت زنگى سترد
خاك زر شد هيات خاكى نماند
غم فرح شد خار غمناكى نماند
مصطفى زين گفت كاى اسرار جو
مرده را خواهى كه بينى زنده تو
مىرود چون زندگان بر خاكدان
مرده و جانش شده بر آسمان
جانش را اين دم به بالا مسكنى است
گر بميرد روح او را نقل نيست
ز انكه پيش از مرگ او كردست نقل
اين به مردن فهم آيد نه به عقل
نقل باشد نه چو نقل جان عام
همچو نقلى از مقامى تا مقام
صبغت (رنگ)
(+) - زیرا که او جان قبله بوده است ...: این مضمون در
مثنوی در حکایت به
سفر حج رفتن بایزید آمده است:
بایزید اندر سفر جُستی بسی تا بیابد خضر
وقت خود كسی
دید پیری با قدی همچون
هلال دید
در
وی فرّ و گفتار رجال
دیده نابینا و دل چون
آفتاب همچو پیلی دیده هندستان به خواب
چشم بسته خفته بیند صد طرب
چون گشاید آن نبیند، ای عجب !
بس عجب در خواب روشن
می شود
دل درون خواب روزن می شود
وآنكه بیدار است و بیند خواب َخوش
عارف است او، خاك او در دیده كش
بایزید او را چو از اقطاب
یافت مسکنت
بنمود و در خدمت شتافت
پیش او بنشست و می پرسید حال
یافتش درویش و هم صاحب عیال
گفت، عزم تو كجا ای بایزید؟
رخت غربت را كجا خواهی كشید؟
گفت قصد كعبه دارم از
وله
گفت، هین با خود چه داری زادِ
ره؟
گفت دارم از درم نقره دویست
نك ببسته سخت در گوشۀ ردی است
گفت طوفی كن به گردم هفت بار
وین
نكوتر از طواف حج شمار
و آن درمها پیش من نه
ای جواد دان
كه حج كردی و حاصل شد
مراد
عُمره كردی، عمر باقی یافتی
صاف گشتی، بر صفا بشتافتی
حق آن حقی كه جانت دیده است
كه مرا بر بیت خود بگزیده است
كعبه هر چندی كه
خانۀ برّ اوست
خلقت من نیز خانۀ سرّ اوست
تا بكرد آن كعبه را، در وی نرفت
و
اندر این خانه، بجز آن حیّ نرفت
چون مرا دیدی خدا را
دیده ای
گرد كعبۀ صدق بر گردیده
ای
خدمت من طاعت و حمد
خداست تا
نپنداری كه حق از من
جداست
چشم، نیكو باز كن در
من نگر تا ببینی نور حق اندر بشر
کعبه را یکبار بیتی
گفت یار گفت
یا عبدی مرا هفتاد بار
بایزیدا کعبه را
دریافتی صد
بها و عزّ و صد فر
یافتی
بایزید آن نكته ها را
هوش داشت همچو
زرین حلقه اش در گوش داشت
آمد از وی، بایزید
اندر مزید منتهی
در منتها آخر رسید
اقطاب (جمع قطب) – وله ( افراط در عشق)
(+) - چون گذشت احمد ز سدره مَرصَدش،
از مقام جبرئیل و از حدش،
این بیت اشاره ایست به
آیه های 7 الی 12 سورۀ نجم در بارۀ معراج پیامبر بدین مضمون:
آنگاه نزدیک آمد وبر او نازل گردید.
با او به قدر دو کمان یا نزدیکتر از آن
شد.
پس خداوند به بندۀ خود وحی فرمود آنچه
که هیچکس درک آن نتوان کرد.
آنچه دید دلش هم حقیقت یافت و کذب و
خیال نپنداشت.
آیا کافران آنچه را رسول مشاهده کرد
انکار می کنند؟