• جهان هستی و انسان
  
• مقالات فیه ما فیه
  
• در باره فیه ما فیه
  
• زندگینامه مولانا
  
• صفحه اصلی
  

143- صورت سخن و جان سخن

عثمان رضی الله چون خلیفه شد، بر منبر رفت. خلق منتظر بودند که تا چه فرماید، خمش کرد و هیچ نگفت و در خلق نظر می کرد.بر خلق حالتی و وجدی نزول کرد که ایشان را پروای آن نبود که بیرون روند، و از همدیگر خبر نداشتند که کجا نشسته اند. که به صد تذکیر و وعظ و خطبه ایشان را آنچنان حالت نیکو نشده بود. فایده هایی ایشان را حاصل شد و سرّهایی کشف شد که به چندین عمل و وعظ نشده بود. تا آخر مجلس همچنین نظر می کرد و چیزی نمی فرمود. چون خواست فروآمد، فرمود که: اِنَّ لَکُمْ اِمامُ فَعالُ خَیْرُ اِلَیْکُمْ مِنْ اِمَامٍ قَوّالٍ.

راست فرمود چون مراد از قول فایده و رقت است و تبدیل اخلاق، بی گفت اضعاف آن که از گفت حاصل کرده بودند میسر شد. پس آنچه فرمود عین صواب فرمود، آمدیم که خودرا فعال گفت. و در آن حالت که او بر منبر بود فعلی نکرد ظاهر، که آن را بنظر توان دیدن. نماز نکرد، به حج نرفت، صدقه نداد، ذکر نمی گفت، خود خطبه نیز نگفت. پس دانستیم که عمل و فعل این صورت نیست تنها، بلکه این صورتها صورت آن عمل است و آن عمل جان.

اینکه می فرماید مصطفی، صلی الله علیه و سلم: اَصْحَابِیْ کَالنُّجُوْم بِاَیِّهِمِ اقْتَدَیْتُمْ اِهْتَدَیْتُمْ. این که یکی در ستاره نظر می کند و راه می برد، هیچ ستاره سخن می گوید باوی؟ نی، الا بمجرد آن که در ستاره نظر می کند، راه از بیراهه می داند و بمنزل می رسد. همچنین ممکنست که در اولیای حق نظر کنی، ایشان در تو تصرف کنند بی گفتی و بحثی و قالی و قیلی مقصود حاصل شود و ترا به منزل وصل رساند.

                               فَمَنْ شاءَ فَلْیَنْظُرْ اِلَیَّ فَمَنْطَریْ      نَذیْرٌ اِلي مَنْ ظَنّ اَنّ الْهَوي سَهْلٌ

شرح

- هیچ نگفت و در خلق نظر می کرد ...: این مضمون در مثنوی نیز آمده است:

                       بعد از آن بر جای خطبه آن ودود      تا به قرب عصر لب خاموش بود

                     زهره نی كس را كه گوید: هین بخوان      یا برون آید ز مسجد آن زمان

                         هیبتی بنشسته بُد بر خاص و عام      پُر شده از نور یزدان صحن و بام

                                    هر كه بینا، ناظر آن نور بود     كور را زآن تاب هم گرمی فزود

                              تا ز گرمی  فهم كردی آن ضریر      كه بر آمد آفتابی بس منیر

                               لیك این گرمی  گشاید دیده را      تا ببیند عین هر بشنیده را

                               گرمی اش را ضجرتی و حالتی     ز آن تبش دل را گشادی فسحتی

                                  كور چون شد گرم از نور قدَم     از فرح گوید كه: من بینا شدم

                 سخت خوش مستی، ولی ای بو الحسن     پاره ای راه است تا بینا شدن

ضریر (نابینا، کور) – ضجرت (دلتنگی) – فسحت (گشادگی و فراخی مکان) – بوالحسن (نامی که هرکس را نشناسند بدان خطاب کنند، فلان)

- بی گفت اضعاف آن که از گفت حاصل کرده بودند میسر شد: در مثنوی نیز این مضمون آمده است:

                                   رفتن این آب فوق آسیاست     رفتنش در آسیا بهر شماست

                           چون شما را حاجت طاحون نماند      آب را در جوی اصلی باز راند

                           ناطقه سوی دهان، تعلیم راست      ور نه خود آن آب را جویی جداست

                              می رود بی بانگ و بی تكرارها      تَحْتَهَا الْأَنْهارُ تا گلزارها

                              ای خدا جان را تو بنما آن مقام      كاندر او بی حرف می روید كلام

                             تا كه سازد جان پاك از سر قدم      سوی عرصۀ دور پهنای عدم

     طاحون (آسیاب)