147- خلاصی از بند  

وَقَالَوْا تَجَنبّنَا وَلاتَقْرَبَنّا       فَکَیْفَ وَاَنْتُمْ حَاجَتِيْ اَتَجَّنبُ

معلوم باید دانستن که هر کسی هر جا که هست پهلوی حاجت خویش است، لاینفک. و هر حیوانی پهلوی حاجت خویشتن است، ملازم حاجته اقرب الیه من ابیه و اُمهّ ملتصقُ به، و آن حاجت بند اوست که او را می کشد این سو و آن سو همچون مهار. و محال باشد که طالب خلاص، طالب بند باشد. پس ضروری او را کس دیگر بند کرده باشد. مثلا، او طالب صحت است، پس خودرا رنجور نکرده باشد زیرا محال بود که هم طالب مرض بود و هم طالب صحت خود.

و چون پهلوی حاجت خود بود، پهلوی حاجت دهنده خود بود و چون ملازم مهار خود بود، ملازم مهار کشندۀ خود بود. الا آنکه نظر او بر مهار است از بهر آن بی عز و مقدار است. اگر نظر او بر مهار کش بودی از مهار خلاص یافتی، مهار او مهار کش او بودی. زیرا که مهار او را از بهر آن نهاده اند که او بی مهار، پی مهار کننده نمی رود و نظر او بر مهار کننده نیست لاجرم، سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ (زود باشد که ما بر پیشانی او داغ و نشان نهیم – قلم – 16)، در بینیش کنیم مهار، و می کشیم پی مراد خویش چون او بی مهار پی ما نمی آید.

شرح

- پس ضروری او را کس دیگر بند کرده باشد: این مضمون در مثنوی اینگونه آمده است:

                               چشم باز و گوش باز و دام پیش      سوی دامی می پرد با پرّ خویش

                                    بینی اندر دلق مهتر زاده ای      سر برهنه در بلا افتاده ای

                                       در هوای نابكاری سوخته       اقمشه و املاك خود بفروخته

                               خوار گشته در میان قوم خویش       مرهمش نایاب و دل ریش از مریش

                           خان و مان رفته شده بد نام و خوار       كام دشمن میرود، ادباروار

                                       زاهدی بیند بگوید: ای كیا      همتی میدار از بهر خدا

                                 كاندر این ادبار زشت افتاده ام       مال و ملک و نعمت از كف داده ام

                                 همتی تا بو كه من زین وارهم       زین گِل تیره بود كه بر جهم

                            این دعا میخواهد او از عام و خاص       كالخلاص و الخلاص و الخلاص

                                   دست باز و پای باز و بند نی       نی موكل بر سرش نی آهنی

                                از كدامین بند میجویی خلاص؟       و از كدامین حبس میجویی مناص؟

                                      بند تقدیر و قضای مختفی       هان نبیند آن، بجز جان صفی

                        گر چه پیدا نیست آن در مكمن است       بدتر از زندان و بند آهن است

                                    زانكه آهنگر مر آن را بشكند       حفره گر هم خشت زندان بر كند

                                   ای عجب این بندِ پنهان گران       عاجز از تكسیر آن آهنگران

                                   دیدن آن بند احمد را رسد       بر گلوی بسته حَبْلٌ مِنْ مسد

                                   دید بر پشت عیال بو لهب       تنگ هیزم گفت حمالة حطب

                           حبل و هیزم را جز او چشمی ندید       كه پدید آید بر او هر ناپدید

                                     باقیانش جمله تاویلی كنند       كاین ز بیهوشیست و ایشان هوشمند

                                   لیك از تاثیر آن پشتش دو تو        گشته و نالان شده او پیش تو

                                   كه دعائی، همتی، تا وارهم       تا از این بند نهان بیرون جهم

                                      آنكه بیند این علامتها پدید       چون نداند او شقی را از سعید ؟

                                   داند و پوشد به امر ذوالجلال       كه نباشد كشف راز حق حلال

ادبار (بخت برگشتی، سیه روزی) – مناص (گریختن و نجات یافتن) – صفی (دوست خالص، دوست صاف)

- دیدن آن بند احمد را رسد      بر گلوی بسته حَبْلٌ مِنْ مسد

این بیت اشاره ایست به آیۀ 5سورۀ لهب بدین مضمون:

          در حالی که [ابو لهب] طنابی ازلیف خرما به گردن دارد.

- دید بر پشت عیال بو لهب      تنگ هیزم گفت حمالة حطب

این بیت اشاره ایست به آیۀ 4 سورۀ لهب بدین مضمون:

          و همسرش هیزم آورد.