17- حکایت در چالش بین روح و تن 

تورا غیر این غذای خواب و خور، غذای دیگر است که: اَبِیْتُ عِنْدَ رَبِّیْ یُطْعِمُنِیْ وَ یَسْقِیْنِیْ (شب را نزد پروردگار خویش گذراندم، و او مرا اطعام نمود و شراب [معرفت] نوشانید - ازسخنان پیامبر اکرم در باره شب معراج).

درین عالم آن غذا را فراموش کرده ای و به این مشغول شده ای و شب وروز تن را می پروری. آخر این تن اسب توست، و این عالم آخور اوست، و غذای اسب غذای سوار نباشد، اورا به سر خود خواب و خوری است و تنعنمی است.

 اما سبب آنکه حیوانی و بهیمی بر تو غالب شده است، تو بر سر اسب در آخور اسبان مانده ای و در صف شاهان و امیران عالم بقا مقام نداری. دلت آنجاست، اما چون تن غالب است، حکم تن گرفته ای و اسیر او مانده ای – همچنانکه مجنون قصد دیار لیلی کرد، اشتر را آن طرف می راند تا هوش با او بود، چون لحظه ای مستغرق لیلی می گشت و خود را و اشتر را فراموش می کرد، اشتر را در ده بچه ای بود، فرصت می یافت، باز می گشت و به ده می رسید. چون مجنون به خود می آمد، دو روزه راه را باز گشته بود. همچنین سه ماه در راه بماند، عاقبت افغان کرد که این شتر بلای من است، از اشتر فرو جست و روان شد.

هَوی نَاقَتِیْ خَلْفِیْ وَقُدِّامِیِ الْهَوی          فَانِّیِ وَاِیَّاهَا لَمُخْتَلِفَانِ

شرح (استاد قمشه ای)

- ابِیتُ عِندَ ربّی ...: از سخنان پیامبر اکرم است در شب معراج که می فرماید:

          شب را نزد پروردگار خویش گذراندم،

          و او مرا اطعام نمود و شراب [معرفت] نوشانید.

مقصود مولانا آن است که فرزندان آدم در عالم ((ذر)) و در بزم ((الست)) همه از این طعام و باده روحانی خورده اند، الا آنکه در این عالم، به علت غلبۀ اوصاف حیوانی، طعم آن مائده را فراموش کرده و به خورد و خواب عالم طبیعت مشغول شده اند. و یکی از معانی رمزی خرابات در اصطلاح عارفان همان جایی است که شخص بار دیگر طعم این مائده غیبی را که، استماع کلام حق و شهود جمال الاهی است می چشد و عهد صحبت دیرین را به یاد می آورد – چنانکه در دیوان شمس اشاره شده است:

          ((ابیت عند ربی)) نام آن خرابات است؛

          نشان یُطعم و یُسقی هم از پیمبر ماست.

          کسی که شب به خرابات ((قاب قوسین)) است

          درون دیدۀ پر نور او خمار لقاست.

- همچنانکه مجنون ...: این تمثیل در مثنوی با لطایف دیگر آمده است، و بیت عربی پایان این گزیده، که جزو قصیدۀ عُروةَ بن حُزام – شاعر معروف عرب – است در مثنوی در سر فصل حکایت قرار دارد:

    همچو مجنون در نتازع با شتر،           گه شتر چربید و گه مجنون حر.

                                               میل مجنون پیش آن لیلی روان،           میل ناقه پس، پی کره دوان.

                                            یک دم مجنون ز خود غافل شدی،           ناقه گردیدی  و واپس آمدی.

                                                آن که او باشد مراقب عقل بود؛           عقل را سودای لیلی در ربود.

                                            لیک ناقه پس مراقب بود و چست،           چون بدیدی او مهار خویش سست،

                                         فهم کردی زو که غافل گشت و دنگ،           رو سپس کردی به کره بی درنگ.

                                            چون به خود باز آمدی، دیدی ز جا           کو سپس رفته است بس فرسنگها.

                                                  در سه روزه ره، بدین احوالها           ماند مجنون در تردد سالها.

                                      گفت: (( ای ناقه، چو هر دو عاشقیم،           ما دو عاشق همره نالا یقیم.))

                                               جان ز هجر عرش اندر فاقه ای،           تن ز عشق خار بن جون ناقه ای،

                                                جان گشاید سوی بالا بالها،          در زده تن در زمین چنگالها

                                                   تنگ شد بر وی بیابان فراخ؛          خویشتن افکند اندر سنگلاخ.

                                             سرنگون خود را ز اشتر در فکند،           گفت: ((سوزید ز غم تا چند چند؟))

ناقه (شتر ماده) - فاقه (فقر)

- هَوی ناقَتِی ...:

          عشق من در پیش روی، عشق ناقۀ من در پشت سر،

          من و او چگونه همسفر توانیم بود؟                          (عروة بن حزام)

(+) - جان گشاید سوی بالا بالها،            در زده تن در زمین چنگالها

این بیت اشاره ایست به آیۀ 176 سورۀ اعراف بدین مضمون:

          اگر ما به مشیّت نافذ خود می خواستیم به آن آیات او [بلعم باعور] را رفعت مقام می بخشیدیم،

          لیکن او به زمین (تن) فروماند و پیرو هواهای نفس گردید،

          و در این صورت مثل او و حکایت حال او به سگی ماند که اگر از او تعقیب کنی،

          و یا او را به حال خود واگذاری به عوعو زبان کشد.

          ای رسول ما، این است مثل مردمی که آیات خدا را بعد از علم به آن تکذیب کردند،      

          این حکایت به خلق بگو باشد که به فکر آیند.