• جهان هستی و انسان
  
• مقالات فیه ما فیه
  
• در باره فیه ما فیه
  
• زندگینامه مولانا
  
• صفحه اصلی
  

18- انتقاد از علمای ظاهربین

فرمود که: سید برهان الدین محقق، قدس الله سره العزیز، سخن می فرمود، یکی آمد که مدح تو از فلانی شنیدم.

 گفت: تا ببینم که آن فلان چه کس است، او را آن مرتبت هست که مرا بشناسد و مدح من کند، اگر او مرا به سخن شناخته باشد، پس مرا نشناخته است، زیرا که این سخن نماند و این حرف و صوت نماند و این لب و دهان نماند، این همه عرض است و اگر به فعل شناخت  همچنین و اگر ذات مرا شناخته است، انگه دانم که او مدح مرا تواند کردن و آن مدح از آن من باشد.  

حکایت او همچنان باشد که می گویند: پادشاهی پسر خودرا به جماعتی اهل هنر سپرده بود تا اورا از علوم و نجوم و رمل و غیره آموخته بودند و استاد تمام گشته با کمال کودنی و بلادت. روزی پادشاه انگشتری در مشت گرفت، فرزند خودرا امتحان کرد که بیا بگو در مشت چه دارم.

 گفت: آنچه داری گرد است و زرد است و مجوّف است.

گفت: چون نشانهای راست دادی، پس حکم کن که آن چه چیز باشد.

گفت: می باید که غربیل باشد.

گفت: آخر، این چندین نشانهای دقیق را، که عقول در آن حیران شوند، دادی از قوت تحصیل و دانش این قدر بر تو چون فوت شد که در مشت غربیل نگنجد؟

اکنون همچنین علمای اهل زمان در علوم موی می شکافند، و چیزهای دیگر را، که بایشان تعلق ندارد، بغایت دانسته اند و ایشان را بر آن احاطت کلی گشته، و آنچه مهم است و به او نزدیکتر از همه آن است خودی اوست و خودی خودرا نمی داند. همه چیزها را به حل و حرمت حکم می کند که این جایز است و آن جایز نیست، و این حلال است یا حرام است. خودرا نمی داند که حلال است یا حرام است، جایز است یا نا جایز، پاک است یا ناپاک است.

 پس این تجویف (میان تهی) و زردی و نقش و تدویر عارضیست، که چون در آتش اندازی، این همه نماند، ذاتی شود صافی ازین همه نشان. هر چیز که می دهند از علوم و فعل و قول، همچنین باشد و بجوهر او تعلق ندارد که بعد از این همه باقی آنست. نشان ایشان همچنان باشد که این همه را بگویند و شرح دهند و در آخر حکم کنند  که  در مشت غربیلست چون از آنچه اصل است خبر ندارند.

من مرغم، بلبلم، طوطیم، اگر مرا گویند که بانگ دیگر گون کن نتوانم، چون زبان من همین است، غیر آن نتوانم گفتن، بخلاف آنکه او آواز مرغ را آموخته است او مرغ نیست، دشمن و صیاد مرغانست. بانگ و صفیر می کند تا او را مرغ دانند، اگر او را حکم کنند که جز این آواز، آواز دیگر گون کن، تواند کردن چون آن آواز بر او عاریتیست و از آن او نیست، تواند که آواز دیگر کند چون آموخته است که کالای مردمان دزد، از هر خانه قماشی نماید.

شرح (استاد قمشه ای)

- علوم و نجوم و رمل و غیره ...: مقصود از نجوم، در اینجا، علم احکام نجوم است. هدف از تحصیل این علم شناخت اوضاع کواکب از حیث تأثیرات سعد یا نحس آنها بر سرنوشت آدمیان و اطلاع بر مغیبات (امور پنهانی) و پیشگویی حوادث و توانایی بر انجام امور غربیه دیگر است. و این غیر از علم هیئت یا ستاره شناسی است که بر مبنای ریاضی استوار است و جزو علوم دقیقه به شمار می رود. رمل نیز فنی است که با آن از مغیبات و طالع مردمان خبر دهند و حوادث آینده را پیشگویی کنند.

- خودرا نمی داند.....: درس مقصود از کارگاه هستی، در نظر مولانا، عشق است، و آن از مشاهده جمال حق در آینه دل آدمی – که اگر صافی شود جام جهان نماست – حاصل می شود. و هر علم که بدین مقصود یاری کند علم الاهی است، و گرنه، عین جهل بلکه حجاب اکبر است.