84- شناخت بسیاری از پدیده های عالم بدون شناخت ضد آن ممکن نیست

 اکنون حق تعالی حیوانیت و انسانیت را مرکب کرد تا هردو ظاهر گردند که وَبِضِدِّهَا تَتَبَیَّنُ الْاَشیاءُ. تعریف چیزی بی ضد او ممکن نیست، و حق تعالی ضد نداشت.

میفرماید که: کُنْتُ کَنْزاَ مَخْفِیاَ فَاَحْبَبْتُ اَنْ اُعْرَفَ (من گنج نهانی بودم و دوست داشتم شناخته شوم). پس این عالم آفرید که از ظلمت است، تا نور او پیدا شود. و همچنین انبیا و اولیا را پیدا کرد که: اُخْرُجْ بِصِفَاتِیْ اِلَی خَلْقِي. و ایشان مظهر نور حقند، تا دوست از دشمن پیدا شود، و یگانه از بیگانه ممتاز گردد، که آن معنی را از روی معنی ضد نیست الا بطریق صورت - همچنانکه در مقابلۀ آدم ابلیس و در مقابلۀ موسی فرعون و در مقابلۀ ابراهیم نمرود و در مقابلۀ مصطفی، صلی الله علیه و سلم، ابوجهل، الی مالانهایه. پس به اولیا خدارا ضد پیدا شود اگر چه در معنی ضد ندارد، چنانکه دشمنی و ضدی می نمودند، کار ایشان بالا گرفت و مشهورتر می شدند که:

 يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ ( کافران می خواهند تا نور خدا را به گفتار باطل و طعن ومسخره خاموش کنند و البته خدا نور خود را هرچند کافران خوش ندارند کامل و محفوظ خواهد داشت - صف – 8)

                 مه نور می فشاند و سگ بانگ می کند       مه را چه جرم؟ خاصیت سگ چنین بود

                                  از ماه نور گیرد ارکان آسمان       خود کیست؟ آن سگی که بخار زمین بود

شرح

- وَ بِضِدِ هَا تَـتَبَیَنُ اَلَاشیَاء ...: مولانا شناخت بسیاری از پدیده ها را در عالم با ضد آن امکان پذیر می داند:

                                 شب نبُد نور و، ندیدی رنگ را        پس به ضد، آن نور پیدا شد تو را

                           شب ندیدی رنگ، کان بی نور بود        رنگ چبود؟ مهرۀ کور و کبود

                                  گه نظر بر نور بود، آنگه برنگ        ضد به ضد پیدا شود، چون روم و زنگ

                                 دیدن نور است آنگه دیدِ رنگ         وین به ضد نور دانی، بیدرنگ

                               پس به ضد نور دانستی تو نور         ضد، ضد را مینماید در صدور

                                 رنج و غم را حق پی آن آفرید        تا بدین ضد، خوش دلی آید پدید

                                  پس نهانیها به ضد پیدا شود        چون كه حق را نیست ضد، پنهان بود

                       نور حق را نیست ضدی در وجود         تا به ضد او را توان پیدا نمود

                                      لاجرم أبصارنا لا تدركه         وهو یُدرك بین، تو از موسی و كه  

                                                                                                                             (مثنوی)

- : کُنتُ کَنزا مَخفِیا  ...: حدیث قدسی که مضمون کامل آن بدین شرح است: من گنج نهانی بودم و دوست داشتم شناخته شوم، پس خلق را آفریدم تا شناخته شوم. وبه تعبیر مولانا:

                              گنج مخفی بود زپری جوش کرد؛        خاک را سلطان اطلس پوش کرد.  

                                                                                                                      (مثنوی)

- همچنانکه در مقابلۀ آدم ابلیس ...: این تمثیل در مثنوی نیز آمده است:

                       چون مراد و حكم يزدان غفور         بود در قدمت تجلى و ظهور

                           بى‏ ز ضدى ضد را نتوان نمود        و آن شه بى‏ مثل را ضدى نبود

            پس خليفه ساخت صاحب سينه‏ اى        تا بود شاهيش را آيينه‏اى‏

                           پس صفاى بى‏حدودش داد او         وانگه از ظلمت ضدش بنهاد او

                       دو علم بر ساخت اسپيد و سياه         آن يكى آدم دگر ابليس راه‏

                             در ميان آن دو لشكرگاه زفت         چالش و پيكار آن چه رفت رفت‏

                         همچنان دور دوم هابيل شد         ضد نور پاك او قابيل شد

                    همچنان اين دو علم از عدل و جور         تا به نمرود آمد اندر دور دور

                     ضد ابراهيم گشت و خصم او         و آن دو لشكر كين گزار و جنگ جو

                  چون درازى جنگ آمد ناخوشش        فيصل آن هر دو آمد آتشش‏

                         پس حكم كرد آتشى را و نكر        تا شود حل مشكل آن دو نفر

                    دور دور و قرن و قرن اين دو فريق         تا به فرعون و به موساى شفيق‏

                        سالها اندر ميانشان حرب بود        چون ز حد رفت و ملولى مى‏فزود

                          آب دريا را حكم سازيد حق        تا كه ماند كى برد زين دو سبق‏

                       همچنان تا دور و طور مصطفى        با ابو جهل آن سپهدار جفا

فیصل (حکمی که حق را از باطل جدا کند)

- مه نور می فشاند ...: این بیت در دیوان سیدحسن غزنوی وجود دارد و مولانا در مثنوی هم این مضمون را آورده است:                  

                   نوح نه صد سال دعوت مى‏نمود       دم‏ به‏ دم انكار قومش مى‏فزود

                        هيچ از گفتن عنان واپس كشيد        هيچ اندر غار خاموشى خزيد

                           گفت از بانگ و علالاى سگان        هيچ واگردد ز راهى كاروان‏

                          يا شب مهتاب از غوغاى سگ        سست گردد بدر را در سير تگ‏

                       مه فشاند نور و سگ عوعو كند        هر كسى بر خلقت خود مى‏تند

                        هر كسى را خدمتى داده قضا        در خور آن گوهرش در ابتلا

               چون كه نگذارد سگ آن نعره‏ى سقم         من مهم سيران خود را چون هلم


- نور حق را نیست ضدی در وجود        تا به ضد او را توان پیدا نمود

                 لاجرم أبصارنا لا تدركه        وهو یُدرك بین، تو از موسی و كه

‏این ابیات اشاره ایست به آیۀ 103 سورۀ انعام بدین مضمون:

          اورا هیچ چشمی درک ننماید

          و حال آنکه او همۀ بییندگان را مشاهده می کند

          و او لطیف و به همه چیز خلق آگاه است.

 مصرع دوم بیت دوم اشاره ایست به آیۀ 143 سورۀ اعراف بدین مضمون:            

          چون موسی به وقت معین به وعده گاه ما آمد،

          و پروردگارش با او سخن گفت، عرض کرد:    

پروردگار را، خودرا به من آشکار بنمای تا [بی حجاب، جمال] تو را مشاهده کنم.

خداوندگار فرمود:

          ای موسی، هرگز مرا نخواهی دید، لیکن در کوه بنگر:

          اگر کوه بر جای ماند، تو نیز مرا خواهی دید.

          پس چون پروردگارش بر کوه تجلی کرد،

          کوه را مندک و متلاشی ساخت و موسی فریادی کشید و بیهوش افتاد

- پس خليفه ساخت صاحب سينه‏ اى         تا بود شاهيش را آيينه‏اى

این بیت اشاره ایست به آیۀ 30 سورۀ بقره بدین مضمون:

          به یاد آر آنگاه که پروردگار فرشتگان را فرمود:

          من در زمین خلیفه ای خواهم گماشت.

          گفتند: پروردگارا آیا کسانی خواهی گماشت

          که در زمین فساد کنند وخونها ریزند،

          حال آنکه ما خود تو را تسبیح و تقدیس می کنیم.

          خداوند فرمود: من چیزی می دانم که شما نمی دانید.

- همچنان دور دوم هابيل شد         ضد نور پاك او قابيل شد

این بیت اشاره ایست به آیه های 27 و 28 سورۀ مائده بدین مضمون:

          و بخوان بر آنها بحقیقت و راستی حکایت دو پسر آدم [هابیل و قابیل] را    

          که تقرب به قربانی جستند از یکی [هابیل] پذیرفته شد  

          و از آن دیگری [قابیل] پذیرفته نشد.    

          [قابیل به هابیل] گفت: من تو را البته خواهم کشت

          [هابیل] گفت: [مرا گناهی نیست] که خدا قربانی متقیان را خواهد پذیرفت؛

          اگر تو به کشتن من دست برآوری من هرگز به کشتن تو دست دراز نخواهم کرد

          که من از خدای جهانیان می ترسم.

-     ضد ابراهيم گشت و خصم او        و آن دو لشكر كين گزار و جنگ جو

  چون درازى جنگ آمد ناخوشش        فيصل آن هر دو آمد آتشش

این ابیات اشاره ایست به آیۀ 68 سورۀ انبیا بدین مضمون:

         قوم گفتند: ابراهیم را بسوزانید و خدایان خود را یاری کنید

         اگر [بر رضای خدایان] کاری خواهید کرد.

- نوح نه صد سال دعوت مى‏نمود        دم‏به‏دم انكار قومش مى‏فزود

مصرع اول این بیت اشاره ایست به آیۀ 14 سورۀ عنکبوت بدین مضمون:

         و همانا نوح را به رسالت سوی قومش فرستادیم

         او هزار سال پنجاه سال کم میان قوم درنگ کرد.    

         و چون همه ستمگر و ظالم بودندذ همه غرق طوفان هلاک شدند.

ومصرع دوم این بیت اشاره ایست به آیه های 5 و 6 سورۀ نوح بدین مضمون:

         قوم نوح نگرویدند و بر کفر طغیان بیفزودند.    

         او به درگاه خدا نالید و گفت بارالها من آنچه را شب و روز دعوت کردم؛

         دعوت و نصیحتم جز بر فرار و اعراض آنها نیفزود.