87- تمثیل در بیان حال داعیان الی الله

 قومی را خدای چشمهاشان را به غفلت بست تا عمارت این عالم کنند، اگر بعضی را از آن عالم غافل نکنند، هیچ عالم آبادان نگردد. غفلت عمارت و آبادانیها انگیزاند. آخر این [طفل] از غفلت بزرگ می شود و دراز می گردد و چون عقل او بکمال می رسد، دیگر دراز نمی شود. پس موجب و سبب عمارت غفلتست و سبب ویرانی هشیاریست. اینکه می گوییم از دو بیرون نیست یا بنا بر حسد می گویم یا بنا بر شفقت. حاشا که حسد باشد برای اینکه حسد را ارزد، حسد بردن، دریغست تا به آنکه نیرزد چه باشد، الا از غایت شفقت و رحمت است که می خواهم که یار عزیز را بمعنی کشم.

آورده اند که شخصی در راه حج در بَرّیه افتاد و تشنگی عظیم بر وی غالب شد تا از دور خیمه ای خرد و کهن دید. آنجا رفت. کنیزکی دید. آواز داد آن شخص که : من مهمانم؛ المراد. و آنجا فرود آمد و نشست و آب خواست. آبش دادند که خوردن آن آب از آتش گرمتر بود و از نمک شورتر. از لب تا کام، آنجا که فرو می رفت، همه را می سوخت. این مرد از غایت شفقت در نصیحت آن زن مشغول گشت و گفت: شما را بر من حق است، جهت این قدر آسایش که از شما یافتم شفقتم جوشیده است. آنچه به شما گویم پاس دارید. اینک بغداد نزدیک است و کوفه و واسط و غیرها. اگر مبتلا باشید، نشسته نشسته و غلتان غلتان می توانید خودرا آنجا رسانیدن، که آنجا آبهای شیرین و خنک بسیار است، و طعامهای گوناگون و حمامها و تنعمها و خوشیها و لذتهای آن شهر را بر شمرد.

لحطه ای دیگر آن عرب بیامد، که شوهرش بود. تایی چند از موشان دشتی صید کرده بود. زن را فرمود که آن را پخت و چیزی از آن را به مهمان دادند. مهمان، چنانکه بود، کور و کبود (با رنج) از آن تناول کرد. بعد از آن، در نیمشب، مهمان در بیرون خیمه خفت.

زن به شوهر می گوید: هیچ شنیدی که این مهمان چه وصفها و حکایتها کرد؟ قصۀ مهمان تمام بر شوهر بخواند.

عرب گفت: همانا، ای زن، مشنو از این چیزها، که حسودان در عالم بسیارند. چون ببینند بعضی را که به آسایش و دولتی رسیده اند، حسد ها کنند و خواهند که ایشان را از آنجا آواره کنند و از آن دولت محروم کنند.

اکنون این خلق چنینند: چون کسی از روی شفقت پندی دهد، حمل کنند بر حسد – الا چون در وی اصلی باشد، عاقبت روی به معنی آرد. چون بر وی از روز اَلَست قطره ای چکانیده باشند، عاقبت آن قطره اورا از تشویشها و محنتها برهاند. بیا! آخر چند از ما دوری و بیگانه و در میان تشویشها و سوداها؟ الا با قومی کسی چه سخن گوید چون جنس آن نشنیده اند، نه از کسی و نه از شیخ خود.

                                    چون اندر تبارش بزرگی نبود       نیارست نام بزرگان شنود.

شرح (استاد قمشه ای)

(+) -  غفلت عمارت و آبادانیها انگیزاند ...: این مضمون در مثنوی اینگونه آمده است:

                                      گاو اگر واقف ز قصابان بُدی       كی پی ایشان بدان دكان شدی ؟

                              یا بخوردی از كف ایشان سبوس       یا بدادی شیرشان از چاپلوس

                      ور بخوردی، كی علف هضمش شدی؟       گر ز مقصودِ علف واقف بُدی

                    پس ستون این جهان خود غفلت است       چیست دولت؟ كاین دوا "دو" با "لت" است

                             اولش "دو دو"، به آخر "لت" بخوَر       جز در این ویرانه نبود مرگِ خر

                         تو به جد، كاری كه بگرفتی به دست      عیبش این دم بر تو پوشیده شدست

                              ز آن همی تانی بدادن تن به كار       كه بپوشید از تو عیبش كردگار

                              همچنین هر فكر كه گرمی در آن      عیبِ آن فكرت شدست از تو نهان

                         بر تو گر پیدا شدی زآن عیب و شین       زآن رمیدی جانت، بُعْدَ المشرقین

                              حال، كاخر زآن پشیمان میشوی       گر بود این حالت اول، كی دوی

لت ( سیلی، پس گردنی) - شین (زشتی، عیب)

- آورده اند که شخصی .....: مضمون این حکایت در مثنوی نیز، با تمثیلهای گوناگون، آمده است – از جمله حکایت راه گم کردن باز و افتادن او در ویرانۀ جغدان با قصۀ این مسافر، از نطر شکل و محتوا، شباهت نزدیک دارد:

                                     باز در ویرانه  برجغدان فتاد،       راه را گم کرد و در ویران فتاد.

                                ولوله افتاد در جغدان که: هان!       باز آمد تا بگیرد جایمان!

                         چون سگان کوی، پر خشم و مهیب،       اندر افتادند در دلق غریب

                          باز گوید: من چه در خوردم به جغد؟       صد چنین ویران را رها کردم به جغد.

                               من نخواهم بود اینجا، می روم؛       سوی شاهنشاه راجع می شوم.

                           این خراب، آباد در چشم شماست؛      ورنه، ما را ساعد شه باز جاست.

                                   جغد گفتا: باز حیلت می کند       تا زخان و مان شما را بر کند.

ودر حکایتی دیگر گوید:

                                  جغد ها بر باز استم می کنند      پر و بالش بی گناهی می کنند.

                         جرم او این است کو باز است و بس،      غیر خوبی جرم یوسف چیست پس؟

                                   جغد را ویرانه باشد زاد و بود؛      هستشان بر باز از آن خشم و جحود

                                     که چرا می یاد آری تو از آن       لاله زار و جویبار و گلستان؟

                                در ده جغدان فضولی می کنی!      فتنه و تشویش بر می افکنی!

                                 منزل ما را، که شد رشگ اثیر،      تو خرابه دانی و خوانی حقیر!   

این تمثیلات بیان حال انبیا و اولیا و همۀ کسانی است که خلق را به عالم کمال و ارزشهای متعالی دعوت می کنند. اما، در نطر مولانا، تنها کسانی به این گونه دعوتها پاسخ می دهند که در ایشان از آن معانی اصلی باشد و روز ((الست)) – که روز تکوین فطرتها و نهاد هاست – قطره ای از آن شراب معرفت در کام ایشان ریخته باشند تا به سائقه آن خاطرۀ ازلی بانگ دعوت را صدای آشنا یافته و به دنبال داعی روان شوند. کلمه ((اَلَست)) مخفف کلمۀ ((اَلَستُ)) به معنی آیا من نیستم؟، از آیۀ 172 سورۀ اعراف اخذ شده است. مضمون آیه چنین است:

[ای رسول ما، به یاد آر] هنگامی را که خدای تو از پشت فرزندان آدم ذُرّیات آنها را بر گرفت و آنان را بر خود گواه ساخت که: من پروردگار شما نیستم؟ همه گفتند: بلی، ما به خدایی تو گواهی دهیم......

در ادب فارسی ترکیباتی چون ((روز الست))، ((بامداد الست))، (( شراب الست))، ((مست الست))، ((عهد الست)) و نظایر آن همه اشاره به این پیمان بندگی و پروردگاری بین انسان و خداست:

          ما مست الستیم به یک جرعه چو منصور:    

          اندیشه و پروای سر دار نداریم.               (دیوان شمس)

                        نماز شام قیامت به هوش باز آید،       کسی که خورده بود می ز بامداد الست.

                                                                                                                (سعدی)

                              خرم آن دل که، همچو حافظ،       جامی ز می الست گیرد.                     

                                                                                                                (حافظ)

          الست گفت حق و جانها بلی گفتند؛                

          برای صدق بلی حق ره بلا بگشاد.            (دیوان شمس)

          انجا که الست آمد، ارواح بلی گفتند،               

          این مذهب و ملتها می دان که نبود آنجا.     (دیوان شمس)  

                    مقام عیش میسر نمی شودبی رنج:      بلی، به حکم بلا بسته اند عهد الست.       

                                                                                                                (حافظ)  

در نظر عارفان یاد آوری ((عهد الست)) آدمی را از جمله تشویشها و محنتها می رهاند، و ار این جهت از آن به ((باده)) تعبیر کرده اند. و نیز چون این یاد آوری همه را در ((بزم الست)) همکیش و دارای پروردگار واحد می کند، آن را ((باده وحدت)) گفته اند.