زندگینامه مولانا
((تمامی مطالب این بخش، عیناً از کتاب
گزیدۀ فیه ما فیه نوشته استاد الهی قمشه ای
که توسط شرکت انتشارات علمی و فرهنگی به طبع رسیده، نقل شده
است))
ای خدای پاک و بی انباز و یار،
دست گیر و جرم ما را در گذار.
یاد ده ما را
سخنهای رقیق،
کان به رحم آرد تو
را، ای خوش رفیق.
گر خطا گفتیم، اصلاحش
تو کن؛ مصلحی
تو، ای تو سلطان سخن.
کیمیا
داری که
تبدیلش کنی؛
گرچه جوی خون بود،
نیلش کنی.
اینچنین مینا
گریها کار توست،
اینچنین اکسیر
ها ز اسرار توست. (مثنوی)
پیشگفتار
بهترین معرف هر گوینده
سخن اوست که اگر چون مشک مشام جان را معطر کند، نیاز به گفتن عطار ندارد:
یوسف
کنعانیم، روی چو ماهم گواست؛
هیچ کس از آفتاب خط و گواهی
نخواست.
ای گل و گلزارها، کیست گواه شما؟
رنگ که در چشمهاست، بوی که در مغزهاست. (دیوان شمس)
آفتاب
جمال مولانا جلال الدین محمد بلخی نیز اکنون چندین صد ماه است که در آسمان
ذوق
ومعرفت و معرفت الاهی طلوع کرده و همچنان در وسط السماء عالم جان بر تخت
نیمروز
نشسته و از مدح و ثنای عالمیان بی نیاز است:
مدح تعریف است و تخریق حجاب؛
فارغ از مدح و تعریف آفتاب.
مادح خورشید
مداح خود است، که
دو چشم سالم و
نا مُرمَد است. (مثنوی)
چه
نیاز که گویند در ربیع الاول سال 604 هجری قمری در بلخ بدنیا آمد؟ آن کس
که نه صدف
گردون را بر گوهر یکتای خویش تنگ دیده و از مضیق جهات بیرون پریده است و
در بلخ و
بخارا کی گنجد؟
این
جهان وان جهان مرا مطلب،
کاین دو گم شد در آن جهان که منم. (دیوان
شمس)
گفتم
ز کجایی تو؟ تسخر زد و گفتا: من
نیمیم ز ترکستان، نیمیم ز
فرغانه!
نیمیم ز آب و گل، نیمیم ز جان و
دل،
نیمیم لب دریا، نیمی همه دردانه! (دیوان شمس)
و آن
کس که در بغداد ازل کوس انا الحق زده و
پیش از این انگور ها می خورده و باده در جوشش گدای جوش اوست دستخوش سال و
ماه کی
باشد؟
پیش
از آن کاندر جهان جام می و انگور
بود،
از
شراب لایزالی جان ما مخمور بود.
ما به بغداد
ازل کوس اناالحق می زدیم
پیش از آن کاین گیر ودار و قصۀ منصور بود. (دیوان
شمس)
و آن
عاشق سرمست که زندان زمان را در شکسته و در شب معراج عشق و لیلة القدر
گیسوی دوست
با قافله سالار خویش، محمد (ص)، دیدار کرده است بازیچۀ روز و شب کی گردد؟
تا ز روز و شب برون جستم چنان
که
ز اسپر بگذرد نوک سنان؛
که از آن سو جملۀ ملت
یکی است. صد هزاران سال و یک ساعت یکی است.
هست ازل را
و ابد را اتحاد؛
عقل را ره نیست
سوی انتقاد.
(مثنوی)
آن شب که احمد برگذشت از چار و پنج و
هفت و هشت،
بر هشتمیش من بدم، من عاشق دیرینه ام.
(دیوان شمس)
و چه
حاجت که گویند پدرش بهاء الدین، ملقب به سلطان العلماء از عالمان بزرگ بلخ
بوده
است؟ آن کس که خود را طفل عشق می خواند و عم و خال و آدم و حوا نمی شناسد
و همۀ
نسبتها و پیوند ها ی خاکی را لهو و بازیچه می داند فرزند بهاء الدین چون
باشد؟
کسی
که عاشق روی پری رخی باشد
نه
زاده است ز آدم، نه مادرش حواست.
خویش من آن است که از عشق زاد؛
خوشتر از این خویش و تباریم نیست.
نهادم پای در عشقی که بر عشاق سر
باشم؛
منم فرزند عشق جان، ولی پیش از پدر
باشم.
(دیوان
شمس)
با این همه، چون در جهان
صورت و عالم کثرتیم، بناچار باید ظهور جلال الدین را که گفت:
چرخ در گردش اسیر هوش ماست؛
باده در جوشش گدای جوش ماست.
باده از ما مست شد، نی ما
از او؛
قالب از ما هست شد، نی ما از او. (مثنوی)
در
قالب زمان و مکان و آیینۀ آب و گل که آفریدۀ جان اوست مشاهده کنیم. هرچند
تاریخ
زندگی مولانا با افسانه ها و روایات اغراق آمیز در آمیخته، ترسیم خطوط
اصلی چهرۀ
او چندان دشوار نیست. بهاء الدین ولد، فرزند ارشد مولانا، و سپهسالار و
افلاکی از
مریدان او، به تفصیل در بارۀ جزئیات حیات مادی و معنوی جلال الدین مطالب
بسیار
نوشته اند، که از وجوه مشترک آنها و مقایسۀ آن با آثار خود مولانا می توان
به
تاریخ واقعی زندگی جلال الدین – تا آن حد که برای شناخت شخصیت عرفانی او
لازم است
– نزدیک شد. شیخ بهاء الدین ولد، پدر مولانا، در بلخ مسند ارشاد و هدایت
داشت. و
چون بر طریق عارفان بود، علمای ظاهربین و اهل جدال و قیل و قال نزد سلطان
محمد
خوارزمشاه از وی سعایت کردند و هوای بلخ را بر آن بزرگ زمان غبار آلود
ساختند. و
چون در همان ایام توفان سهمگین مغول به دیار خوارزم و خراسان نزدیک می شد،
اندیشۀ
توفان و توطئه عالمان در هم آمیخت و بهاء الدین در سال 616 به قصد زیارت
بیت الله
الحرام با تمامی اهل بیت از بلخ بیرون آمد. و در آن زمان جلال الدین
دوازده سال
داشت. بهاءالدین، به سنت عارفان، به هرشهر که می رسید، از بزرگان آن دیار
جویا می
شد و به خدمت ایشان می شتافت. معروف است که در نیشابور به دیدار شیخ عطار
رفت و
شیخ که نشان بزرگی در جبین کودک خردسال بهاء الدین مشاهده کرد، نسخه ای از
مثنوی
اسرار نامه خود را به جلال الدین هدیه کرد و پدر را گفت (( زود باشد که
این پسر تو
آتش در خرمن سوختگان عالم زند.)) و مولانا سالها بعد در مثنوی خود بدین
نکته اشاره
کرد:
سوختم من! سوخته خواهد کسی
تا زمن آتش زند اندر خسی؟
باری،
بهاء الدین، پس از زیارت خادۀ خدا در سال 617، به ارض الروم، یعنی آسیای
صغیر یا
روم شرقی، رسید و آنجا با استقبال پادشاه آن دیار، سلطان علاء الدین
کیقباد سلجوقی
(616 – 634)، و وزیر صاحبدل و دانشمند او، معین الدین پروانه – که هردو از
صرافان گوهر
شناس بودند – روبرو گردید. و به عزت و حرمت تمام در قونیه، پایتخت آن
اقلیم، رحل
اقامت افکند و تا سال 628 که دیده از جهان فرو بست به تدریس و ارشاد
مستعدان مشغول
بود. مولانا در زمان مرگ پدر بیست و پنج سال داشت و هم در آن سن جوانی بر
زبدۀ
علوم و معارف زمان از فقه و کلام و تفسیر تا فنون ادب و حکمت احاطه داشت و
فقیهی
متشرع و حکیمی بارع بود و با این وجود همچنان خمار و تشنه چون موسی به
دنبال خضر
می گشت تا از شراب ((علم لدنی)) سرمست گردد. پس از فوت پدر، برهان الدین
محقق
ترمذی – که از مریدان بهاء الدین بود – به قونیه آمد و چون مراد را نیافت،
به
ارشاد فرزند او مشغول شد. و جلال الدین را که در علوم رسمی به کمال بود با
معارف
باطنی و لطایف ارباب طریقت آشنا ساخت و چند سالی نیز او را به شام و دمشق
– که در
آن زمان به علت حملۀ مغول و هجرت اهل دانش به دیار مغرب مرکز عالمان و
عارفان بزرگ
بود – فرستاد و مولانا از هر خرمنی خوشه ای یافت تا علاوه بر مسند تدریس
علوم عقلی
و نقلی به مقام پیشوایی سالکان طریقت نیز نایل آمد. در این حال مولانا سی
و نه سال
داشت و از همسرش گوهر خاتون، دختر خواجه لالای سمرقندی که در هجده سالگی
به اشارت
پدر با او عقد محبت بست، دارای چند فرزند بود.
در سال 642 رویدادی شگرف
بنیاد هستی مولانا را زیر و رو ساخت و:
برقی از خیمه لیلی بدرخشید سحر،
وه که با خرمن مجنون دل افکار چه کرد! (حافظ)
قونیه
در آرامش بود، مولانا بر مسند تعلیم و ارشاد، و قوم تاتار در قتل و غارت،
که ناگاه
ترکی از ترکستان عشق به یغمای دل و جان مولانا تاختن آورد – ترکی لاابالی
و شهر
آشوب که:
نرگس مستش هزاران دشنه داشت؛
لعل سیرابش جهانی تشنه داشت.
(عطار)
فتنۀ صد چنگیز در سر،
آتش هزار دوزخ در دل و جلوۀ صد هزار بهار در دیدار:
از
خانه برون رفتیم، مستیم به پیش
آمد؛
در
هر نظرش مضمر صد گلشن و کاشانه. (دیوان
شمس)
نامش
نزد خلق شمس الدین ملک داد تبریزی بود و او را ((شیخ پران)) و (( شمس
پرنده)) می
خواندند، از اینکه پیوسته از شهری به شهری می رفت و چون خضر، گمشدگان
بیابان حیرت
را دست می گرفت و نزدیک آبادی می رساند و خود ناپدید می شد. او را با عوام
کاری
نبود، بلکه بحق انگشت بر مرشدان کامل می نهاد و به ارشاد ایشان همت می
گشاد:
آنها
که بگفتند که ما کامل و فردیم
سرگشته
و سودایی و رسوای جهان کرد. (دیوان
شمس)
گویا سحر گاهی از غیب او
را گفتند:
((آن بندۀ نازنین ما [
مولانا]
میان قوم ناهموار گرفتار
است.
دریغ است که او را به
زیان برند))
و نیز
در نهان او را بشارت دادند که این بندۀ نازنین یکی از همان اولیای پنهان
در پرده
عزت است که به اشتیاق دیدار آنها سر به کوه و بیابان نهاده ای. شمس با
شوقی تمام
در آن سال فرخنده، که بحقیقت میلاد معنوی جلال الدین بود، در قونیه بر
مولانا فرود
آمد و :
پیش او بر رست خوبی بی نقاب،
آنچنان کز شرق روید آفتاب.
(مثنوی)
و تمام ذرات وجود مولانا
مست و حیران در هوای آن آفتاب به رقص آمد و گفت:
آمد
بهار جانها، ای شاخه تر به رقص آ!
چون
یوسف اندر آمد، مصر و شکر به رقص
آ!
(دیوان شمس)
اگر
نقاشان چیره دست مجموعۀ تمثیلات خیال انگیز مولانا را از دیدار این ترک
غارتگر به
عالم صورت درآورند. نگارخانه ای پدید آید که رشک نگارستان چین و نزهتگاه
دیدۀ جان
خواهد بود. و زیبد که بر آستان آن بنویسد:
ای بستگان
تن، به تماشای جان روید،
زیرا رسول
گفت: تماشا مبارک است. (دیوان شمس)
بدانگونه
که رامبراند نزدیک به صد تصویر در اطوار و احوال گوناگون از خشم و خنده و
رنج و
راحت و پیری و جوانی از چهره خود کشید، و هر بار از روزنۀ تازه ای بر خود
نگاه
کرد، مولانا بیش از هزار چهره از شمس برکشید و در پیش چشم ناظران نهاد و
در هر
تصویر وجه دیگری از جاذبۀ روحانی این نادرۀ دوران و آشنای غریبان را – که
بحق دعوی
((من رانی)) داشت – باز نمود، تا هرکه روی او بیند روی معبود عالم را دیده
باشد،
که گفته اند: مؤمن آیینه مؤمن است،. ((هو السلام القدوس المؤمن المهیمن
...))
آن یکی را روی او شد سوی دوست
و آن دگر را روی او خود روی
اوست (مثنوی)
از این
رو شمس در آثار مولانا گاه اشارت به آفتاب مطلق هستی و ذات اقدس الاهی است
و گاه
جلوۀ خاص او در شمس الدین تبریزی است و نیز اغلب اشاره به مقام انسان کامل
و مثال
کلی انسان است که باطن مولانا و حقیقت ذات همۀ آدمیان است و همان روح و
نفس الاهی
است که حق در آدم دمید و فلک و ملک را به سجود آورد.
هنگامی
که مولانا از شمس سخن می گوید، همۀ این معانی با هم می آمیزد، چنان که
معلوم نیست
روی سخن با کیست و مخاطب او خداست، شمس است، عشق است، باطن مولانا و یا
انسان مطلق
است. تصویرهای مولانا از شمس همۀ کاینات را در بر می گیرد: انبیا و اولیای
پیشین
از آدم و نوح و خلیل و منصور و ادهم و بایزید، و مظاهر طبیعت از خورشید و
زهره و
ماه و کوه و دریا و آسمان و گل و سرو و بوستان، اصناف پرندگان و حیوانات
جنگل چون
طوطی و طاووس و شیر و آهو، و اسباب عیش و طرب چون مطرب و ساقی و شمع و
شاهد و مشک
و عنبر و عود، و نامهای افسانه ای چون سیمرغ و کوه قاف و دختر خاقان چین،
و مظاهر
عالم دیگر از صور اسرافیل و رستاخیز تا بهشت و کوثر و حورعین و صدها نام
دیگر همه
رمزی است از معشوق و خدای مولانا که شمس واسطه در فیض دیدار او بوده است:
این
نیمه شبان کیست چو مهتاب رسیده؟
پیغمبر عشق است به اصحاب
رسیده.
آورده یکی مشعله، آتش
زده در خواب؛
از حضرت شاهنشه بیخواب رسیده.
تو
آسمان منی، من زمین به حیرانی،
که
دم بدم ز دل من چه رویانی.
اینک
آن جویی که چرخ سبز را گردان کند!
اینک
آن رویی که ماه و زهره را حیران کند!
اینک آن نوحی که لوح معرفت کشتی اوست،
هر که در کشتیش ناید غرقۀ توفان کند!
مسلمانان،
مسلمانان، مرا ترکی است یغمایی
که
او صفهای شیران را بدراند به تنهایی.
ساقیا
آن لطف کو کان روز همچو آفتاب
نور
رقص انگیز را بر ذره ها می ریختی؟
گر سر
برون کردی مهش روزی ز قرص آفتاب،
ذره به
ذره در هوا لیلی و مجنون آمدی.
مطرب
مهتاب رو آنچه شنیدی بگو؛
ما همگی
محرمیم، آنچه که دیدی بگو.
ای گل بستان
ما، ای طربستان ما،
در حرم جان
ما در چه رسیدی؟ بگو.
بر چرخ
سحرگاه، یکی ماه عیان شد؛
ازچرخ فرود
امد و در من نگران شد.
چون باز که
برباید مرغی به گه صید،
بربود مر آن
مه و بر چرخ دوان شد
در خود چو
نظر کردم، خود را بندیدم،
زیرا که در
آن مه تنم از لطف جو جان شد.
نه چرخ فلک
جمله در آن ماه فرو رفت؛
کشتی وجودم
همه در بحر نهان شد.
آن بحر بزد
موج و خرد باز بر آمد،
آوازه در
افکند: چنین گشت و چنان شد!
آن دلبر عیار
جگر خوارۀ ما کو؟
آن خسرو
شیرین شکر شکر پارۀ ما کو؟
موسی که در
این خشک بیابان به عصایی
صد چشمه برون
آرد از این خارۀ ما کو؟
ای برده
اختیارم، تو اختیار مایی؛
من شاخ
زعفرانم؛ تو لاله زار مایی.
این کیست
این؟ این کیست این؟ این یوسف ثانی
است این؟
خضر است و
الیاس این مگر، یا آب حیوانی است
این؟
گلهای سرخ و
زرد بین، آشوب بَردابَرد بین،
در قعر دریا
گرد بین، موسی عمرانی است این.
مثال لذت
مستی، میان چشم نشستی،
طریق فهم
ببستی چه آفتی! چه بلایی!
آینه ای، رنگ
تو عکس کسی است؛
تو زهمه رنگ
جدا بوده ای.
چو طوطیان
خبر قند دوست آوردند،
ز دشت و کوه
برویید صد هزار نبات.
این کیست
چنین مست ز خمار رسیده؟
یا یار بود
یا ز بر یار رسیده.
یا شاهد جان
باشد، روبنده گشاده
یا یوسف مصر
است ز بازار رسیده
یا زهره و
ماه است در آمیخته با هم
یا سرو روان
است زگلزار رسیده
یا برق کله
گوشۀ خاقان شکاری است
اندر طلب
آهوی تا تار رسیده.
ای رستخیز
ناگهان، ای رحمت نامنتها
ای آتشی
افروخته در بیشۀ اندیشه ها
ای خواجه،
نمی بینی این روز قیامت را،
این یوسف
خوبی را، این خوش قد و قامت را؟
آن مطرب خوش
نغمۀ شیرین سخن آمد،
جانها همه
مستند که آن جان به تن آمد.
ای نوبهار
حسن بیا، کاین بهار خوش،
بر باغ و راغ
و سبزه و صحرا مبارک است.
دل من گرد
جهان گشت و نیابید مثالش:
به که ماند،
به که ماند، به که ماند، به که
ماند؟
(دیوان
شمس)
قصه پردازان نیز از این
دیدار حکایتها کرده اند:
از
جمله گویند: روزی مولانا در کنار حوض مدرسه نشسته بود کتابها در پیش و قیل
و قال و
بحث و جدال در میان. درویشی بگذشت و گفت: مولانا این کتابها چیست؟ گفت:
علم قال
است. درویش به یک دم آن همه در آب افکند و فریاد و فغان از مراد و مریدان
برخاست
که: این همه کتاب نفیس را در آب چون افکندی! درویش به دمی دیگر کتابها را
از آب
برگرفت و خشک در پیش روی ایشان نهاد. گفتند: این چیست؟ گفت: این علم حال
است.
مولانا نعره ای بزد و در دامن درویش آویخت و او شمس الدین ملک داد تبریزی
بود.
و یا
حکایت کنند که: روزی جلال الدین با جمع مریدان، سوار بر اسب، از بازار
قونیه می
گذشت. درویشی ندا کرد که: مولانا مرا سؤالی است. گفت: باز گوی تا به جواب
آن، همه
بهره گیرند. گفت: محمد برتر بود یا بایزید؟ مولانا گفت: این چه جای سؤال
است؟ که
بایزید از امت محمد بود و مقام سلطانی از تاج پیروی احمد داشت. درویش گفت:
چون است
که محمد با حق گفت (( ما عرفناک حق معرفتک)) (تو را چنانکه شایستۀ مقام
توست
نشناختم)؟ و بایزید گفت:
نیست اندر جبه ام الا خدا؛
چند جویی در زمین و در سما؟
(مثنوی)
مولانا
فرو ماند و گفت: درویش، تو خود بر گوی. گفت: اختلاف در ظرفیت است که محمد
را
گنجایش بیکران بود: هرچه از شراب معرفت در جام او می ریختند همچنان خمار
بود و
جامی دیگر طلب می کرد. اما بایزید به جامی مست شد و نعره برآورد: شگفتا که
مرا چه
مقامی و منزلتی است! سبحانی ما اعظم شأنی!
و باز
در روایت دیگر آمده است: مولانا با جمعی از مریدان، سوار بر اسب، از مدرسه
به خانه
می رفت. شمس بر وی درآمد و گفت: مولانا، منظور از علم چیست؟ گفت: روش سنت
و آداب
شریعت. گفت: اینها همه از روی ظاهر است. مولانا گفت: ورای این چیست؟ شمس
گفت: علم
آن است که به معلومی رسی. و از دیوان سنایی این بیت برخواند:
علم کز تو، تو را بنستاند
جهل از آن علم به بود بسیار.
مولانا به پای آن بزرگ
افتاد و از تدریس و افاده باز ماند.
این قصه ها بهرۀ عوام از
بادۀ خاصان است، و هرچند جامی گفته است:
پیش ارباب خرد شرح مکن مشکل عشق؛
سخن
خاص مگو، محفل عام است اینجا
توصیه مولانا این است
که:
اگر از عام بترسی که سخن فاش
کنی، سخن
خاص، نهان در سخن عام بگو.
و شأن
قصه همین است که صورت آن دام عامیان است و معنای آن دانۀ اولی الباب. و آن
دانه
این است که شمس نگاهی بر کتاب دل مولانا کرد: بزرگان علم و حکمت دید، صدر
بر صدر
نشسته، متین و استوار و خاموش و با وقار، و آنجا از جوش و خروش و فریاد و
غوغا
نشان ندید. پس بناگاه همچون یوسف بر آن جمع در امد:
و چون او را
دیدند، شگفت و عظیم یافتند
و از حیرت
دستهای خود بریدند و گفتند:
حاش لله که
این بشر نیست،
فرشته ای
جمیل و با کرامت است!
(یوسف
– 31)
و به دست افشانی
برخاستند و آواز برآوردند که:
می رسد یوسف
مصری، همه اقرار دهید.
می خرامد چو
یکی تنگ شکر، بار دهید.
(دیوان
شمس)
به
تعبیر افسانه، مولانا آتش عشق در آن کتاب افکند و آن چون شعله سراپا به
رقص آورد،
چنانکه نه تنها اعراب و نشانهای حرکت به جنبش آمدند، بلکه نشان جزم و سکون
نیز به
پایکوبی برخاست:
گر
شمس
تبریزی کند بر مصحف دل یک نظر،
اعراب آن
رقصان شده، هم جزم آن پا
کوفته. (دیوان شمس)
و به
روایت افسانۀ دیگر شمس آن کتابها در آب افکند، و آن آب حیات بود که همۀ
دانش
مولانا را زنده کرد و دفتر دل را- که بدون عشق هیچ معنی نداشت – به شراب
محبت معنی
بخشید، که ((المعنی هوالله.))
این خرقه که من دارم در رهن شراب اولی؛
این دفتر بی معنی، غرق می ناب اولی.
(حافط)
باری
این دیدار کیمیا آثار بود که مولانا را از مرگ به زندگی، از غم به شادی،
از خار به
گل، از عقل به عشق، از علم به معلوم، و از عرض به جوهر و از شب به روز و
از خزان
به بهار جاودان آورد:
مرده
بدم
زنده شدم؛ گریه بدم، خنده شدم.
دولت عشق آمد
و من دولت پاینده شدم.
خویش را چون
خار دیدم سوی گل بگریختم؛
خویش را چون
زهر دیدم در شکر آویختم.
این
بوالعجب
کاندر خزان شد آفتاب اندر حمل؛
خونم به جوش
آمد، کند در جوی تن رقص الجمل.
این موج بحر
خون نگر، صحرا پر از مجنون نگر،
وین عشرت
بیچون نگر، ایمن ز شمشیر اجل.
یک حمله
مستانه بکردیم
تا علم
بدادیم و به معلوم رسیدیم.
غم مرد و
گریه رفت و بقای من و تو باد!
هرجا که گریه
ای است کنون خنده می شود.
صبحدمی همچو
صبح پردۀ ظلمت درید؛
نیمشبی
ناگهان صبح قیامت دمید.
(دیوان
شمس)
و
محققانی که گفتند سر دیدار مولانا و شمس بر ما پوشیده است و نمی دانیم شمس
چه سحر
و افسونی در گوش مولانا خواند که آن مسند نشین سجادۀ تقوا را بازیچۀ
کودکان کوی
گردانید راست گفتند که:
محرم این هوش جز بیهوش نیست؛
مرزبان
را مشتری جز گوش نیست. (مثنوی)
آخر
قصۀ این دیدار، که در سراسر دیوان شمس و مثنوی و هزاران جملۀ فیه و مافیه
به زبان
فصیح بیان شده است، چگونه مجهول تواند بود؟
به سر مناره
اشتر رود و فغان بر آرد
که: نهان شدم
من اینجا، بکنید آشکارم!
(دیوان
شمس)
شمس سحر بیان و جادوی
سخن داشت، اما سحر و افسونی در گوش مولانا نخواند:
گفتم:
جادوگری! سست بخندید و گفت:
سحر اثر کی
کند؟ ذکر خدا می رود!
(دیوان شمس)
بلکه شمس در دانشگاه
معرفت استاد کرسی شهود و معلم درس نظر بود:
درآید سنگ در گریه،
درآید چرخ در کدیه،
ز عرش آید دوصد
هدیه، چو او درس نظر
گوید. (دیوان شمس)
و به یک نظر آرزوی
مولانا را که گفت:
گوشم شنید
قصۀ ایمان و مست شد؛
کو قسم چشم؟
صورت ایمانم آرزوست،
برآورده
ساخت و روزی در کنار پنجرۀ سماع که به گلستان دل باز می شد جمال شاهد
یکتای عالم
را بی نقاب به مولانا نشان داد و گفت:
گر صد هزار
شخص تو راه زند که نیست،
از ره مشو به
عشوه، که آن است آن یکی.
(دیوان شمس)
این
دیدار سرمایۀ همه انبیا و اولیا و هنرمندان جهان است: در حقیقت دین دیدار
خداست و
جوهر عرفان دیدار معروف است و جان هنر دیدار جمال مطلق. این است تمامی آن
سخن که
آن را تمامی نیست و:
شرح این گر من بگویم بر دوام،
صدقیامت بگذرد وان ناتمام.
زانکه تاریخ
قیامت را حد است؛
حد کجا آنجا که
عشق بی حد است؟
(مثنوی)
شاعرانی
که به دولت این دیدار رسیده اند کلامشان از گفتار دیگر شاعران که در مقام
گوش توقف
کرده و به تقلید از شراب و شمع و شاهد حکایت می کنند ممتاز است و نشان
راستی و
شکوه دیدار در سیمای سخن ایشان هویدا است:
اگر تو یار
منی، پس بگو که دوش چه بود.
میان این دل
و آن یار می فروش چه بود.
و گرنه به
چشم بدیدی جمال حضرت یار،
مرا بگو که
درآن حلقه های گوش چه بود.
(دیوان شمس)
نمی دانم چه
محفل بود شب جایی که من
بودم؛
به هر سو رقص
بِسمِل بود شب جایی که من
بودم.
پری پیکر
نگاری، سرو قدی، لاله رخساری،
سراپا
آفت
دل
بود، شب جایی که من بودم.
خدا خود میر
مجلس بود اندر لامکان
خسرو؛
محمد شمع
محفل بود، شب جایی که من
بودم. (امیر خسرو)
منم یارب، در
این دولت که روی یار می بینم؛
فراز سرو
سیمینش گلی پربار می بینم.
کدام آلاله
را بویم که مغزم عنبرآگین شد؛
چه ریحان رسته بندم
چون جهان گلزار می
بینم (سعدی)
بیخود
از شعشۀ پرتو ذاتم کردند؛
باده از جام
تجلی صفاتم دادند.
(حافظ)
این دیدار آدمی را عاشق
و دیوانه می کند و دکان عقل شیطانی را می بندد:
ای عاشقان،
ای عاشقان آن کس که بیند روی او؛
شوریده گردد
عقل او، آشفته گردد خوی
او. (دیوان
شمس)
معشوق را
جویان شود، دکان او ویران شود،
بر روی و سر
پویان شود، چون آب اندر جوی
او. (دیوان
شمس)
عشق
سوزان مولانا به شمس، که قصه عاشقان جهان را منسوخ کرد، محصول همین دیدار
حق بود،
الا آنکه چون آفتاب جمال الاهی از آینۀ روی شمس بر مولانا تافت، در آغاز
مولانا
روی در شمس آورد، که عشق به هرموجود مشاهدۀ جلوه ای از حق در آن موجود است
و معشوق
حقیقی در همه حال خداست. و اگر مولانا گفت:
فاش بگفتم
این سخن: شمس من و خدای من!
(دیوان شمس)
بحقیقت کفر نیست، که
تعبیری از همان معنی انالحق است ، چنانکه در مثنوی روشنتر بیان کرده است:
شمس تبریزی که نور مطلق است،
آفتاب است و ز انوار حق است
بیان
عشق و شوریدگی مولانا پس از طلوع شمس در این مختصر نمی گنجد. مولانا خود،
پس از
چندین هزار بیت، در بیان عشق گفت:
هرچه گویم عشق را
شرح و بیان
چون به عشق آیم خجل
گردم از آن. (مثنوی)
اما
باز تاب این واقعۀ شگرف در قونیه از مرتبه بیان دور نیست. اگر حکایت شیخ
صنعان و
عشق او به دختر ترسای روحانی صفت و زنار بستن و خرقه رهن خمار نهادن،
چنانکه عطار
در منطق الطیر روایت کرده است، خیال و افسانه باشد، قصه شیخ قونیه و عاشق
شدن او
بر درویشی بی نام و نشان و رها کردن مقام و مسند پیشوایی و تبدیل مجلس قیل
و قال
به محفل وجد و سماع عین حقیقت است. مریدان مولانا نیز با مولانا چنان
کردند که
مریدان شیخ صنعان با او: نصیحت، ملامت، تشنیع، رد و انکار و سرانجام توطئه
و آزار:
آن یکی گفت
که: ای شیخ کبار،
خیز و این
وسواس را غسلی برآر!
گفت با او
((هرشب از خون جگر
کرده ام صد
بار غسل، ای بی خبر))
آن دگر گفتا:
((پشیمانیت نیست؟
یک نفس درد
مسلمانیت نیست؟))
گفت: ((کس
نبود پشیمان بیش از این
که چرا عاشق
نگشتم پیش از این))
آن دگر گفتش
که: (( ای دانای راز،
خیز و خود را جمع
گردان در نماز.))
گفت: ((کو محراب
روی آن نگار
تا نباشد جز نمازم
هیچ کار؟))
((منطق الطیر))
مولانا این ملامتها را
به جان می خرید و ان را نقل بادۀ عشق می شمرد و با مرده دلان جنگی نداشت:
ننگ عالم شدن از
بهر تو ننگی نبود؛
با دل مرده دلان
جاجت جنگی نبود.
(دیوان شمس)
با این
همه، فتنه و آشوب مریدان و عالمان صورت پرست در قونیه بالا گرفت و شمس پس
از چند
ماه به دمشق پناه برد و فریاد مولانا برخاست که:
بروید، ای
رفیقان، بکشید یار ما را؛
به من آورید
یک دم صنم گریز پارا.
به ترانه های
شیرین، به بهانه های رنگین،
بکشید سوی
خانه مه خوب خوش لقا را.
وگر او به
وعده گوید که ((دم دگر بیایم))،
همه وعده مکر
باشد، بفریبد او شما را.
(دیوان شمس)
پس
بهاءالدین را با عده ای از مریدان و نامه ها و غزلیات جانگداز در شرح
مراتب اشتیاق
خویش به دمشق فرستاد و شمس، که دریای مهر بود، عذر یاران پذیرفت و بار
دیگر راهی
قونیه شد، و مولانا به استقبال آمد و گفت:
بار دگر آن
مست به بازار درآمد
وان ساقی
مخمر به خمار درآمد.
یک حملۀ دیگر
همه دامن بگشاییم
کز بهر نثار
آن شه دربار درآمد.
(دیوان شمس)
دوران
دومین مصاحبت مولانا با شمس حدود شانزده ماه بود که طی آن شمس آنچه از
گوهرهای
آسمانی در گنجینۀ خاطر داشت بر مولانا و یارانش نثار کرد. مقالات شمس، که
عمیقترین
اثر عرفانی به نثر پارسی است، گرد آوری پریشانی از کلام اوست که چون الماس
درخشان،
برنده، سخت بدیع و گرانبهاست. کمال سادگی و ایجاز و کمال قوت و تأثیر که
در کلام
شمس به هم پیوسته و سخن او را از جملۀ مشایخ پیشین ممتاز ساخته یادآور
ستایشی است
که ویلیام هزلیت (1830-1778)، ادیب و منقد بزرگ انگلیسی، از سادگی کرده
است:
جان
هنر
و شکوه بیان
و آفتاب تابان ادبیات
سادگی است.
اما
تعبیر بدیع و شگفت مولانا از کلام ساده و حیاتبخش هم گویاترین تعریف و هم
زیباترین
نمونه و سرمشق چنین سخن است و شاید جامه ای است که مولانا بر قامت کلام
شمس دوخته:
چراغ افروخته
چراغ ناافروخته را بوسه داد و
رفت،
او به
مقصود رسید.
(فیه ما فیه)
سر
تأثیر کلام شمس افروختگی جان اوست که، به اقتضای سنخیت معلول با علت، در
کلام او
نیز راه یافته است. این شعله در سراسردیوان شمس، مثنوی و فیه ما فیه – سه
اثر جاویدان
مولانا –روشن است وهر لحظه یاد شمس را زنده می کند، نکتۀ دیگری که در
تعریف مولانا
نهفته است که چراغ افروخته تنها چراغ نا افروخته را روشن می کند که همۀ
شرایط روشن
در او جمع است و جز یک بوسه از چراغ افروخته نیاز ندارد:
گر زمسیح
پرسدت (( مرده چگونه زنده کرد))
بوسه بده به
پیش او جان مرا که ((همچنین))
(دیوان شمس)
باری
شمس چراغ مولانا را بوسه داد و برفت؛ و هرچند تذکره نویسان غیبت دوم او را
نیز چون
غیبت اول معلول آزار مریدان و ملال خاطر شمس دانسته اند، اما حقیقت این
است که چون
مولانا سراپا افروخته شد و گفت:
آتشم من؛ گر تو را شک است و ظن،
امتحان کن، دست را بر من بزن.
(مثنوی)
دیگر
رسالت شمس به پایان رسیده بود و می بایست به دنبال سرگشتگان در گرد بیابان
ناپدید
شود. و آن ملالتها بهانه هاست. بیقراری مولانا در هجران شمس تکرار بیقراری
شمس در
جستجوی مولاناست. شمس یاری می جست تا گستاخ و دلیر و تمامی هستی خویش در
او
بنماید:
کسی می
خواستم از جنس خود که او را قبله
سازم و روی بدو آرم،
که از خود
ملول شده بودم؛
تا تو چه فهم
کنی از این سخن که می گویم از
خود ملول شده بودم.
اکنون چون
قبله ساختم آنچه من می گویم فهم
کند، دریابد.
(مقالات
شمس)
همچنین هجرت شمس برای
مولانا فرقت یاری بود که مولانا در کنار او سراپا می شکفت:
آن درختی کو شود با یار جفت
از هوای خوش ز سر تا پا شکفت. (مثنوی)
پس از
رفتن شمس، مولانا در آغاز همچنان به یافتن او امید وار بود و سفری در
جستجوی او به
دمشق رفت. از هر کجا و هر کس نشان می پرسید. وقتی یکی گفت من شمس را در
فلان خطه
به سلامت دیده ام، مولانا خرقه از سر به درآورد و به هدیه بر او نثار کرد.
یاران
گفتند این سخن بدروغ می گوید. مولانا گفت این پیراهن هدیه دروغ اوست که
اگر راست
گفتی جان بر او نثار می کردم.
اما بتدریج اخبار ناگوار
از مرگ شمس و غیبت نهایی او قوت گرفت و مولانا فریاد برآورد که:
ای
دریغا، ای
دریغا، ای دریغ
کان چنان
ماهی شد نهان شد ریر میغ!
ای دریغا مرغ
خوش پرواز من؛
ز انتها
پریده تا آغاز من!
ای دریغا،
اشک من دریا بدی،
تا نثار دلبر
زیبا شدی!
و پس از هزاران دریغ
دریافت که:
ای ((دریغا)) خیال دیدن است
و ز وجود نقد خود ببریدن است.
(مثنوی)
پس
مانند شمس در طلب یاری برآمد که خود را در آینۀ او بنماید، آن یار صلاح
الدین
فریدون زرکوب است از مریدان مولانا بود. این مرد عامی و ساده دل چندان در
دل
مولانا جای گرفت که او را بر مسند ارشاد مریدان نشاند و دختر او فاطمه
خاتون را
برای فرزند خویش بهاءالدین به همسری گرفت. درجه احترام و محبت مولانا نسبت
به
خاندان صلاح الدین از نامه ای که به فاطمه خاتون و نیز به بهاءالدین نوشته
است
بخوبی روشن می گردد:
اگر فرزند
عزیز بهاءالدین در آزار شما کوشد
حقا و ثم حقا که دل از او برکنم . سلام او را جواب نگویم.
توقع
است که آتش در بنیاد عذرها زند و یک دم و یک نفس – نه قصد نه سهو – حرکتی
نکند ...
که در خاطر ایشان یک ذرّه تشویش و بیوفایی و ملالت درآید.
در
دیوان شمس بیش از هفتاد غزل به نام صلاح الدین تخلص یافته که از همه
زیباتر غزل
مولانا در سوک او به مطلع زیر است:
ای زهجرانت
زمین و آسمان بگریسته،
در میان خون
نشسته عقل و جان بگریسته.
چون
صلاح الدین بناگاه درگذشت ودر هجران او آسمان و زمین و چشمهای پیدا و نهان
گریست،
مولانا در جستجوی آینه ای دیگر برآمد که چون به حق پیوسته بود تاب مستوری
نداشت.
روی خوبان ز آینه زیبا شود؛
روی احسان از گدا پیدا شود.
(مثنوی)
گدایی
می جست که گنج پنهان عشق را بر او نثار کند و درویشی که او را به سلطانی
عالم دل
نشاند. این گدای خوشه چین حسام الدین چلبی، شاگرد و مرید مولانا، بود که
تشنگی بی
پایان او بحر مواج مثنوی را از آسمان معنی به زمین الفاظ نازل کرد:
آب کم جو، تشنگی آور به دست،
تا بجوشد آبت از بالا و پست.
(مثنوی)
شرح
مقامات حسام الدین در سر آغاز دفترهای مثنوی به طور صریح آمده و تمامی
مثنوی نیز،
به رمز و کنایه، شرح مقام حسام الدین است که خود رمزی از شمس و از همه
عاشقان خدا
و معشوق ایشان است که در میانشان جدایی نیست:
همچنین مقصود من زین مثنوی، ای
ضیاء الحق، حسام الدین، تویی.
پیش من آوازت آواز خداست؛
عاشق ار معشوق، حاشا، کی جداست؟ (مثنوی)
مثنوی
محصول دوران پختگی و کمال ذوق و اندیشۀ مولاناست و گرانبهاترین میراث
عرفانی و
اخلاقی در ادبیات جهان است، و ما باختصار از آن سخن خواهیم گفت، هر چند:
گر بریزی بحر را در کوزه
ای،
چند گنجد قسمت یک روزه
ای؟
(مثنوی)
در جمادی الاخر سال 672
مولانا را فرمان رسید که:
ای صاحب نفس
مطمئن،
به سوی
پروردگارت بازگرد:
تو از وی
خشنود
و او از تو
خرسند.
(فجر – 27)
این
فرمان بازگشت و صفیر عرش در صورت بیماری ((حِمای مُحرِق)) بر مولانا درآمد
و او را
از پای بینداخت. مولانا پیش از این گفته بود که در مرگ من تهمت بر سببها
منهید که:
این سببها در نظرها پرده هاست،
که نه هر دیدار صنعش را سزاست.
(مثنوی)
بیماری
ناگهانی مولانا قونیه را به تشویش و اضطراب آورد و خویشان و مریدان شفاک
الله
گویان به دیدار او شتافتند. مولانا گفت: بعد از این، ((شفاک الله)) شما را
باد! که
در میان من ومعشوق حجاب برخاسته است:
من شدم عریان ز تن، او از خیال؛
می خرامم در نهایات الوصال.
(مثنوی)
گویند
مولانا در آخرین شب حیات خویش که آتش تب بالا گرفت و یاران و خویشان
اضطراب عظیم
داشتند و بهاءالدین هرلحظه سراسیمه به بالین وی می آمد و چون تحمل مشاهدۀ
آن حال
نداشت با غمی جانکاه باز می گشت، غزل زیر برای تسلای خاطر ایشان سرود و
این غزل،
بنا به روایات، واپسین کلمات آتشین مولاناست:
رو سر
بنه به
بالین، تنها مرا رها کن؛
ترک من خراب
شبگرد مبتلا کن.
ماییم و موج
سودا، شب تا به روز تنها؛
خواهی بیا
ببخشا، خواهی برو جفا کن.
بر شاه
خوبرویان واجب وفا نباشد؛
ای زرد روی
عاشق، تو صبرکن، وفا کن.
دردی است غیر
مردن کان را دوا نباشد؛
پس من چگونه
گویم کان درد را دوا کن؟
در خواب دوش
پیری در کوی عشق دیدم،
با دست
اشارتم کرد که: ((عزم سوی ما
کن.))
(دیوان شمس)
و در شامگاه یکشنبه پنجم
جمادی الاخر آن سال، شمس وجود مولانا در افق خاکیان غروب کرد و :
در رفتن شمس،
از شفق خون بچکید؛
مه روی بکند
و زهره گیسو ببرید؛
شب جامه سیاه
کرد و در این ماتم و، صبح
برزد نفسی
سرد و گریبان بدرید.
اهل
قونیه – از خرد و بزرگ و مرد و زن و مسلمان و یهود و ترسا – بر جنازه
مولانا حاظر
شدند و در فراق او اشک ریختند، و در میان اصحاب، صدرالدین شهقه ای بزد و
از هوش
رفت، و سراج الدین ضمن ابیاتی گفت: خاک بر سر ما که بر سر خاک مولانا حاطر
شده ایم
و زنده ایم! و حسام الدین را خود
هرکه از او همزبانی شد جدا.
بینوا شد، گرچه دارد صد نوا.
(مثنوی)
اکابر
قونیه بر خاک مولانا بنایی افراشتند که به ((قبه خضرا)) معروف است و
زیارتگاه اهل
ذوق و تفرجگاه ارباب معناست.
اما
بحقیقت مزار مولانا – چون مزار همۀ قدیسان، در سراپردۀ دلهای عاشقان او
جای دارد و
تربت مولانا اشعار و سخنان اوست که از وی در عالم خاک به جای مانده است.
وباید که
بر این خاک چون تربت حافظ با می ومطرب نشست و با شوق و مستی و اخلاص و
ارادت، فارغ
از غوغای عقل و هوش، اشعار او را به آواز خوش برخواند تا مولانا خود رقص
کنان از
میانۀ اشعار برخیزد و سرّ نی را باز گوید:
سر من از نالۀ من دور نیست،
لیک کس را دید جان دستور نیست.
سر پنهان است اندر زیر و بم،
فاش اگر گویم، جهان بر هم زنم.
(مثنوی)
گفتیم
که شمس مولانا را به اقلیم عشق آورد تا جهان را سراسر بهشت دید و آنجا به
نور دیده
عاشق، که قاف تا قاف است، خیال معشوق ازل در پیالۀ عالم مشاهده کرد:
خیال
شه
خرامان شد، کلوخ و سنگ ما جان شد،
درخت خشک
خندان شد، سترون گشت زاینده.
خیالش جون
چنین باشد، جمالش بین که چون
باشد؛
جمالش می
نماید در خیال ما نماینده.
(دیوان شمس)
و مدتی
بدین خیال خوش – که درآیینۀ ماه و خورشید و دیدۀ مردمان متجلی بود – عشق
ورزید و،
همراه با آن خیال، رقص و پایکوبی کرد و سرود مستانه خواند:
چون خیال تو
آید در دلم رقص کنان،
چه خیالات
دگر نیز سر آرد ز میان!
گرد بر گرد خیالت
همه در رقص شوند،
وان خیال چو مه تو
به میان رقص کنان.
همین
خیال بود که حافظ بر ((کارگاه دیده)) کشید و بر (( پردۀ گلریز هفتخانۀ
چشم)) تحریر
کرد و از مشاهده آن ((شراب مدام)) داشت، و همین خیال بود که برای مولانا
شراب می
آورد:
خیال دوست
بیاورد نزد من جامی
که: (( گیر
بادۀ خاص و ز خاص و عام مترس.))
بگفتمش: ((مه
روزه ست و روز.)) گفت: ((خموش!
که نشکند می
جان روزۀ صیام مترس!))
(دیوان شمس))
اما مو
لانا با آن شراب مدام همچنان خمار بادۀ وصل بود و صبحگاهی مست و حیران بر
براق همت
نشست و به معراج شهود رفت و به ضیافت جاودانۀ ساقی ابرار راه یافت. در آن
محفل
خاص، که جبرئیل امین را در آن راه نیست، راز دل را که از غیرت با خلیل و
جبرئیل
باز نگفته بود با معبود خویش در میان نهاد و، آستین افشان، دامن دلدار را
گرفت و
التماس کرد که اجازت دهند در آن بارگاه انس بماند. اما با وی گفتند که
نجات به
تنهایی میسر نیست؛ باید به بازار مکارۀ عالم باز گردد و مردمان را نیر
بدین مقام
دعوت و هدایت کند:
صبحدم گشتم
چنان از بادۀ انوار مست
کافتاب آسا
فتادم بر در و دیوار، مست.
جبرئیل آمد،
براق آورد، گفتا: ((برنشین!
جام بر دستند
بهرت منتظر، بسیار، مست.))
دیدم آنجا
قطب را با کوکب سیار، مست.
در گشادند
آسمان را و به پیشم آمدند
((ابشرو))
گویان ملایک، جمله از دیدار، مست.
از سپهر
چارمین روح الله آمد پیش من،
ساغر
خورشید بر کف، از می انوار، مست.
گفتم: ((ای
چون تو هزاران در خمار جام عشق،
کی شود مخمور
جز در خانۀ خمار، مست؟))
دست او
بگرفتم . با خود به بالا بردمش؛
بر گذشتیم از
سواد عرصۀ اغیار، مست.
بحر ظلمت
ماند از پس، بحر نور آمد به پیش؛
عقل گفتا:
((بگذر از این تا رسی در یار،
مست.))
بر لب دریای
اعظم کشتیی دیدم، در او
احمد مرسل به
حال و حیدر کرار، مست.
دست من بگرفت
حیدر اندر آن کشتی نشاند؛
بگذرانیدم از
آن دریای گوهر بار، مست؛
از مقام
((قاب قوسین)) ام به ((او ادنی))
کشید؛
گفتم آنجا
راز را با ساقی ابرار، مست.
باده از دست
خدا نوشیدم و بوسیدمش،
آستین افشان
گرفتم دامن دلدار، مست.
گفتم: ((
اکنون باز می داری در این محفل
مرا؟
یا مر می
گویی برو در عرصۀ بازار مست؟))
گفت: (( نی،
نی، ساربان ما تویی، ای شمس
دین،
رو مهار
اشتران گیر و بکش قطار، مست.))
(دیوان شمس)
توان
گفت که فیه ما فیه و مثنوی و بسیاری از غزلیات دیوان شمس در اجرای همین
فرمان خلق
شده، و مقصود شیخ بهائی که گفت:
من نمی گویم که آن عالیجناب
هست پیغمبر ولی دارد کتاب،
همین
معنی است که از سخن مولانا رایحۀ رسالت الاهی استشمام می شود چنانکه
مولانا خود
اشاره کرده است:
روزی بیاید
کاین سخن خصمی کند با مستمع،
کاب حیاتم،
خواندمت، تو خویشتن کر
ساختی! (دیوان شمس)
از این رو به مصداق کلام
او در مثنوی که گفت:
دو دهان داریم گویا،
همچو نی؛
یک دهان پنهانست در
لبهای وی.
یک دهان نالان شده سوی شما،
های و هوی در فکنده بر سما.
لیک داند هر که را او منظر
است
کاین زبان این سری هم زان سر
است
گاه سخن را به زبان خود
منسوب می کند و صلا می دهد که:
بیایید،
بیایید، که خورشید دمیده ست!
بیایید،
بیایید، که دلدار رسیده ست!
بیارید،
بیارید همه جان و جهان را
به خورشید
سپارید، که خوش تیغ کشیده ست!
و گاه خلق را از ندا و
صفیر دوست خبر می کند که:
ندا رسید به
جانها که: چند می پایید؟
به سوی خانۀ
اصلی خویش باز آیید!
چون قاف قربت
ما اصل زاد و بوم شماست،
به سوی قاف
برآیید خوش، که عنقایید!
خدای پر شما
را از جهد ساخته است؛
چو زنده اید،
بکوشید و جهد بنمایید!
(دیوان شمس)
و گاه، فاش و بی هراس،
خود را از میان بر می دارد و، بی واسطه، از زبان حق خلق را فرا می خواند
که:
بیا، بیا، که
نیابی چو ما دگر یاری؛
چو ما، به هر
دو جهان، خود کجاست دلداری؟
بیا، بیا و
به هر سوی روزگار مبر،
که نیست نقد
تو را غیر من خریداری.
تو همچو وادی
خشکی و من چو بارانی؛
تو همچو شهر
خرابی و من چو معماری.
به غیر خدمت
من – که مشارق شادی است –
ندید
خلق و نبیند ز شادی آثاری.
(دیوان شمس)
و گاه
نیز پرده از محفل عاشقان بر می کشد و، در جامۀ تخیلات شاعرانه، آن آیت
الاهی را که
فرمود (( در سلک بندگان من درآی و به بهشت من داخل شو)) (فجر – 27) تفسیر
می کند:
بیا، بیا که
پشیمان شوی از این دوری؛
بیا به محفل
شیرین ما، چه می شوری!
حیات موج
زنان گشته اندر این مجلس،
خدای ناصر و
هر سو شراب منصوری.
به دست، طرۀ
خوبان به جای دسته گل؛
به زیر پای،
بنفشه به جای محفوری.
هزار جام
سعادت بنوش، ای نومید؛
بگیر صد زر و
زور، ای غریب زر زوری.
میان بحر عسل
بانگ می زند هر جان
صلا که: باز
رهیدم ز شهد زنبوری!
فتاده اند به
هم عاشقان و معشوقان،
خراب و مست، رهیده
زناز مستوری.
شکوفه های
شراب خدا شکفت، بهل
شکوفه ها و
خمار شراب انگوری. (دیوان شمس)
این
است دعوت مولانا به دارالسلام عشق و صلح مطلق با عقل کل و آفریدگار جهان
که بهشت
موعود و وعدۀ فردای زاهد را نقد می کند:
من که صلحم دائما با این پدر،
این جهان چون جنت استم در نظر.
بانگ آبش می رسد در گوش
من، مست
می گردد ضمیر هوش من.
شاخه ها رقصان شده چون
ماهیان، برگها
کف زن، مثال مطربان.
هر زمان نو صورتی و
نو جمال، تا
ز نو دیدن فرو میرد
ملال.
(مثنوی)
محور سخن مولانا در دیوان
شمس و مثنوی و فیه ما فیه عشق است:
این سخن آبی
است از دریای عشق
تا جهان را
آب بخشد جسمها را جان کند.
(دیوان شمس)
الا
آنکه در دیوان شمس عشق در شور و غوغای مستی سرود شیدایی می خواند و دست
افشانی و
پایکوبی می کند: (( با دوست دست افشان، به عالم پای کوبان)):
به زیر پای
بکوبیم هرچه غیر وی است،
چرا که شرط چنین شد
در امتحان سماع.
(دیوان شمس)
این
سماع ابدی – که به تعبیر قرآن ((نماز دائم)) و به زبان عارفان ((شراب
مدام)) است –
در پی قد قامت عشق و به یاد قامت معشوق عالم که کبرای عاشقان است برپا می
شود:
قامت عشق صلا
زد که: سماع ابدی است!
جز پی قامت
او رقص و هیاهوی مکن!
(دیوان شمس)
یک دست جام
باده و یک دست زلف یار،
رقصی چنین
میانۀ میدانم آرزوست.
(دیوان شمس)
دستی در زلف یار که رشتۀ
رسن بازان معرکۀ عشق و نجات بخش یوسف جان از چاه طبیعت است:
رسن زلف تو
ما را چو رهانید ز چاه،
ما از آن روز
و رسن باز و حریف رسنیم.
(دیوان
شمس)
و به دستی جام بادۀ محبت
که صداع و خمار و هوشیاری به دنبال ندارد:
چونکه
مستم کرده ای، حدم مزن؛
شرع مستان را نیارد حد زدن.
چون شدم هشیار، آنگاه
بزن،
که نخواهم خود شدن هشیار
من. (مثنوی)
نماز شام قیامت به هوش
باز
آید کسی
که خورده بود می ز بامداد
الست (سعدی)
شراب بی خمارم بخش ساقی،
که در وی هیچ دردسر نباشد.
(حافظ)
آنگاه
رقصی موزون و اطواری خوش و دلفریب در میانۀ میدان عالم، این است زندگی
مولانا پس
از دیدار شمس: رقصی بسوی خداوند:
طاعت که بی رقص و وجد و عشق است
مقبول درگاه کبریا نیست (الهی قمشه ای)
حلال است رقصی که بر یاد اوست،
که هر آستینش جانی در اوست.
(سعدی)
غزلیات
شمس بحقیقت هزارجان است که مولانا از آستین غیب بر قامت کلمات افشانده و
مائده ای
است که در این سماع به دستی از خوان آسمان ربوده و دیگر دست بر سفرۀ
خاکیان نهاده
است:
پیام کرد مرا
بامداد بحر عسل
که موج موج
عسل بین، به چشم خلق، غزل.
این عسل گاه خبر
جاودانگی است که تلخی مرگ را شیرین می کند:
هر سوی شمع و
مشعله، هر سوی بانگ و مشغله
کامشب جهان
حامله ، زاید جهان جاودان.
زین شمعهای
سرنگون وین پرده های نیلگون
خلقی عجب آید برون،
تا غیبها گردد عیان.
همچو موج از
خود برآوردیم سر؛
باز هم در
خود تماشا می رویم.
و گاه خبر لطف الاهی است
که خارخار شک و وسوسه را به گلزار ایمان بدل می کند:
شد
خارها
گلزارها از لطف رویت بارها
تا صد هزار
اقرارها افکند در ایمان ما.
و گاه مژده سریان مستی و
شادی از ساقی ازل تا عمق ذات همۀ موجودات است:
ساقیا، چون
مست خویشی، خویش را بر من بزن؛
ذکر فردا
نسیه باشد، نسیه را گردن بزن.
تا درون سنگ
و آهن تابش شادی رسید،
گر زمن باور
نداری، سنگ بر آهن بزن.
و گاه حلاوت زیباترین
تفسیر از آیات الاهی و تلمیحات و کنایات شیرین به کتاب وحی است:
((ایاک نعبد)) است
زمستان دعای باغ؛
اندر بهار گوید:
((ایاک نستعین.))
آن
که چون
شیرین نجست از صفت گرگی خویش،
چشم آهو فکن
یوسف کنعان چه کند؟
همچو سیمرغ
دعاییم که بر چرخ پریم؛
همچو سرهنگ قضاییم
که لشگر شکنیم.
ما در نماز
سجده به دیدار می بریم؛
بیچاره آن که
سجده به دیوار می برد.
و فی
الجمله آن چهار جوی شراب و آب و شیر و عسل، که در بهشت به صالحان وعده
کرده اند،
در باغ غزلیات مولانا جاری است که هم مستی می بخشد هم آب زندگی است و هم
شیر معرفت
و غذای جان است و هم شهد و شادی ابدی است که غم در آن راه ندارد:
ای غم،
از
اینجا برو! ورنه سرت شد گرو،
زانکه شب
تیره را تاب مه یار نیست.
حلقۀ غین تو
تنگ، میمت از آن تنگتر؛
تنگ متاع تو
را عشق خریدار نیست.
(دیوان شمس)
و عشق
در مثنوی ذکر موزونی است از نامهای نیکوی معشوق به سی هزار زبان که ترجیع
بند آن
ترانۀ توحید است:
مثنوی ما دکان وحدت است،
غیر وحدت هر چه بینی آن بت است.
همچو یک خورشید در صحن سما،
صد شود نسبت به صحن خانه ها.
گر تو صد سیب و صد آبی بشمری،
یک شود چون آب آن را بفشری.
(مثنوی)
عشق
نزد مولانا نقطۀ وحدت است. دریایی است که میعادگاه همۀ نهرها و رود هاست؛
صلحی است
که ملتقای همۀ جنگها و تضادهاست؛ بینهایتی است که همۀ خطوط موازی ((مایی))
و
((تویی)) در انجا به هم می رسند. بحث دور تسلسل که پای فیلسوفان عالم را
در زنجیر
کرده به سلسلۀ گیسوی دوست می پیوندد:
سلسۀ این قوم جعد
مشکبار؛
مسئله دور است، اما دور
یار.
(مثنوی)
زیرا دو گانگی علت و
معلول و دور تسلسل ناشی از آن در وحدت عشق راه ندارد:
چون در سلطان
بی علت رسیدی،
هلا، بر علت
و معلول می خند!
(دیوان شمس)
و
غوغای جبر و اختیار، که فتنۀ عقل عقیله است، در صلای سلطان عشق خاموش می
شود که در
عشق جبر و اکراه هیچ نیست، همه شوق و خواستن است؛ و اراده و اختیار هیچ
نیست، همه
جذبه و تسخیر است – ((و کل مسخرات بامره.))
ای لطیفی که گل سرخت چو دید
از لطافت پیرهن را بر درید،
با تو ما چون رز به تابستان خوشیم،
حکم داری، هین، بکش تا می کشیم!
یاد ما و بود ما از داد
توست؛
هستی ما جمله از ایجاد
توست.
لذت
هستی نمودی نیست را،
عاشق خود کرده بودی نیست را.
ما همه شیران، ولی شیر علم:
حمله مان از باد باشد دم بدم.
حمله مان از باد و ناپیداست
باد
جان فدای آنکه ناپیداست باد.
(مثنوی)
و نیز
قیل و قال مورخان عرفان، که گویند عارفان پارسی گو اندیشه های خود را از
فیثاغورسیان و نو افلاطونیان و هندوان و مصریان و مهرپرستان گرفته و رنگ و
آب
اسلامی بدان داده اند، نیر در ((صدای عشق)) محو می گردد:
باد و عالم عشق را بیگانگی است؛
و اندر آن هفتاد و دو دیوانگی است.
غیر هفتاد و دو ملت کیش
او؛
تخت شاهان تخته بندی پیش
او.
مذهب عاشق زمذهبها جداست:
عاشقان را مذهب و ملت خداست.
(مثنوی)
یکی است ترکی و تازی در این
معامله حافط
حدیث عشق بیان کن بدان زبان که تو
دانی. (حافط)
زین خمر خور
همیشه که در وی خمار نیست؛
این
عشق را
گزین که نه تازی نه اعجمی
است (دیوان شمس)
حقیقت
این است که عرفان از نهاد بشر برخاسته و از خاور و باختر و ترک و تازی و
پارسی
بیرون است و پیوسته در عالم، لطیف طبعانی بوده اند که از مشاهدۀ کلک خیال
انگیز
عالم دریافته اند که:
لعبت بازی پس این پرده هست،
ورنه بر او این همه لعبت که بست؟
(نطامی)
و چون
فیلسوفان بدین مرتبه نیز قناعت نکرده اند که صنع عالم را صانعی است بلکه
در طلب
صانع برآمده و از پیام آوران و آشنایان کوی او نشان گرفته اند و، گستاخ و
بی هراس،
به بیابان عشق قدم نهاده و خار و خارۀ این وادی را پرنیان و حریر یافته و
با هزار
((لن ترانی)) همچنان دیده بر دیدار دوخته تا پس از چندین شکیبایی شبی چون
حافظ
چراغ دیده در محراب ابروی یار افروخته اند و بدین دیدار که حل همۀ مشکلات
و پاسخ
جملۀ سؤالات عالم است از پردۀ تقلید و گفتار بیرون جسته و هرچه گویند از
مقام
مشاهده و تجربه عالم درون است، الا آنکه در مقام دعوت غافلان و هدایت
رهروان از
امثال و حکایتها و اقوال حکما و قدیسان پیشین مدد گرفته و خود از آن فارغ
بوده
اند:
آنچه گویم هست از عین الیقین،
نی به استدلال و تقلید است این.
این دلیل راه، رهرو را
بود،
کو به هر دم در بیابان گم
شود.
واصلان را نیست جز چشم . چراغ،
از دلیل و راهشان باشد فراغ.
گر دلیل گفت آن مرد وصال،
گفت
آن از بهر اصحاب جدال.
پیش طفل نو، پدر ((تی تی)) کند،
گرچه عقلش هندسۀ گیتی کند.
(مثنوی)
و هم بر این گونه مولانا
همۀ مسائل فلسفی و کلامی و عرفانی و اخلاقی را با کلید عشق می گشاید:
یک دسته کلید
است به زیر بغل عشق،
از بهر
گشاییدن ابواب رسیده.
(دیوان شمس)
و اما عشق در فیه ما فیه
پیری است که بر مسند ارشاد نشسته وافتادگان را دستگیری می کند:
پیر
عشق توست، نی ریش سپید؛
دستگیر صد هزاران نا امید.
(مثنوی)
و با دیدۀ شفقت در
حاضران می نگرد و از صمیم جان ایشان را فرا می خواند که:
بیا! آخر تا
چند بیگانه ای
در میان تشویشها و
سوداها؟ (فیه
ما فیه)
فیه
ما فیه به زبانی بی تکلف و پیراسته از زیورهای ظاهری، که اغلب حجاب
معناست،
همان
دعوت انبیا را به اقلیم عشق و عالم امن و سلام تکرار می کند. و روش دعوت
او نیز
همان است که خداوند بر رسولش محمد نازل فرمود:
مردمان را به راه
پروردگارت فراخوان
و از طریق حکمت و
معرفت
و اندرزهای نیکو،
و با ایشان به طرزی
جمیل بحث و مناظره کن.
از این
رو، بخشی از فیه ما فیه بحقیقت درس حکمت الاهی است که در آن از جمال آیات
قرآن و
سخن اولیای پیشین کشف حجاب کرده است:
محتسب گر فاسقان را نهی منکر می کند،
گوییا کز روی مستوری نقاب افکنده
ایم. (سعدی)
مستم ز خمر ((من
لدن)) رو محتسب را غمز کن؛
من محتسب را و تو
را هم چاشنی آورده ام.
(دیوان شمس)
در این
بخش محور سخن معرفی مقام انسان است که اسطرلاب اسرار خداست؛ و اگر با خود
آشنا
شود، راز دو عالم را در یابد و عکس جمال بیچون را در آینۀ دل خویش مشاهده
کند و
محب و عاشق شود، آنگاه محبوب و معشوق حق گردد:
خدای را بندگانند
که ایشان معشوقند و
محبوبند
و حق تعالی طالب
ایشان است
و هرچه وظیفۀ
عاشقان است او برای ایشان می
کند. (فیه
ما فیه)
بخش دیگر اندرزها و
مواعظ نیکوست، که گفته اند:
دین تنها یک نصیحت
است.
و در
این باب مولانا داروی تلخ نصیحت را به کیمیای محبت شیرین کرده و در جام
تمثیلات خیال
انگیز به نیازمندان نوشانده است:
آخر در دنیا شب و
روز فراغت و آسایش می طلبی
و حصول آن در دنیا
ممکن نیست، معهذا یک لحظه
بی طلب نیستی.
راحتی نیز که در
دنیا می یابی همچون برقی است
که می گذرد و آرام ندارد.
آنگاه کدام برق؟
برقی پر تگرگ، پر
باران، پر برف، پر محنت.
چون کار دنیا بی
رنج میسر نمی شود
و کار آخرت همچنین،
باری، این رنج را
سوی آخرت صرف کن تا ضایع
نباشد.
(فیه ما فیه)
برق خندد؛ بر که می خندد. بگو.
بر کسی که دل نهد بر نور او.
(مثنوی)
و در
بخش دیگر، که مناظرۀ نیکو و به تعبیر قرآن ((جدال احسن)) است. مولانا با
ارباب فرق
مختلف به گفتگو نشسته و بر پایه عقاید خود ایشان نظراتشان را نقد کرده است.
از این رو،
بحث است ما را با مجوسیان
که ایشان می
گویند دو خداست:
یکی خالق خیر
و یکی خالق شر.
اکنون تو
بنما خیر بی شر
تا ما مقر شویم که
خدای شر هست و خدای خیر.
و این محال
است، زیرا خیر و شر دو نیستند،
و میان ایشان
جدایی نیست.
( فیه ما فیه)